Napoleoński aligator a pojęcie sprawy cywilnej – czyli europejski kolonializm w praktyce tłumacza prawniczego

 

Luizjana – jeden z najbardziej mrocznych i zagadkowych regionów w Stanach Zjednoczonych. Kraina bagien i aligatorów, voo-doo i kolebka jazzu, jedna z częstszych scenerii amerykańskich horrorów. Mieszanka kultur – hiszpańskiej, angielskiej, francuskiej, amerykańskiej i rodzimej kreolskiej.

Właśnie dzięki tej niezwykłej mieszance kulturowej i historycznej Luizjana, a w zasadzie jej system prawny, stanowi bardzo ciekawy i niezwykle pomocny w praktyce przedmiot badań terminologicznych.

 

Ale o co w tym chodzi?

Tereny Luizjany (historycznie o dużo większym obszarze niż dzisiejszy stan Luizjana) zostały skolonizowane dość późno, bo dopiero na przełomie XVII i XVIII wieku. Była to posiadłość kolonialna Królestwa Francji, a pod koniec XVIII wieku – Królestwa Hiszpanii. W 1800 r. Luizjana powróciła pod panowanie francuskie, ale już kilka lat później Napoleon sprzedał to terytorium Stanom Zjednoczonym.

Każde z powyższych zdarzeń historycznych powodowało zmianę systemu prawnego. Co jednak niezwykle ważne przed dołączeniem do Unii (USA) na terenie Luizjany dominował porządek prawny wywodzący się z tradycji Europy kontynentalnej. Natomiast dla obecnej formy prawa stanowego kluczowe znaczenie miał powrót pod panowanie francuskie na początku XIX wieku. W tym właśnie okresie trwały we Francji pod osobistym nadzorem Napoleona intensywne prace nad nowym kodeksem cywilnym. Co prawda Luizjana została sprzedana Stanom Zjednoczonym w 1803 r., a więc rok przed wejściem w życie Kodeksu Napoleona, jednak ten kilkuletni epizod wystarczył, aby nowo opracowany luizjański Kodeks cywilny z 1808 r. został w dużej mierze oparty na projekcie napoleońskim.

Kodeks Napoleona był aktem prawnym opartym na zasadach prawa rzymskiego, wprowadzającym nowoczesny, laicki model prawa cywilnego, który nieodwracalnie wpłynął na większość współczesnych systemów prawa cywilnego opartych na modelu prawa stanowionego.

W tym samym okresie, ten sam Kodeks cywilny, wprowadzony przez tego samego Cesarza Napoleona Bonapartego, zaczął obowiązywać w kadłubowym Księstwie Warszawskim, a następnie w Królestwie Polskim. Pomimo upadku Cesarza i powrotu władzy zaborców Kodeks Napoleona obowiązywał na znacznej części ziem polskich od 1804 roku do 1 stycznia 1947 r., kiedy to ostatecznie został uchylony. Nawet jednak i dziś bywa wprost przywoływany przez polskie sądy. Warto tytułem ciekawostki przytoczyć uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2013 r., sygn. akt: III CZP 29/13, w której skład orzekający stanął na stanowisku, że przepis art. 713 kodeksu cywilnego Napoleona może stanowić samodzielną podstawę dokonania wpisu w księdze wieczystej prawa własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa.

Kodeks Napoleona już nie obowiązuje, jednak wywarł niebagatelny wpływ na rozwój polskiej myśli cywilistycznej i na kształt polskiego Kodeksu zobowiązań z 1933 r. oraz obecnie obowiązującego Kodeksu cywilnego z 1964 r.

Wracając jednak do prawa właściwego dla luizjańskich bagien i aligatorów…

Ze względu na opisany powyżej układ zdarzeń i geopolitykę Luizjana weszła w 1812 r. w skład Stanów Zjednoczonych Ameryki jako jedyna kolonia, której system prawny oparty był na kontynentalnej kulturze prawnej i wywodził się z prawa rzymskiego. I takim pozostał do dziś – przynajmniej w sferze prawa cywilnego.

W Luizjanie obowiązuje do dziś Kodeks cywilny (Civil Code) opierający się w dużej mierze na założeniach i rozwiązaniach Kodeksu Napoleona, z których wiele zostało wprost do niego recypowanych, jak również jest to jeden z niewielu krajów anglojęzycznych, w których obowiązuje Kodeks postępowania cywilnego (Code of Civil Procedure)[1].

Kanadyjski Quebec i amerykańska Luizjana to dwa systemy prawne, które na bazie podobnych perturbacji historycznych, łączą dwie różne kultury prawne. Przenika się tutaj tradycja anglosaskiego common law z modelem prawa stanowionego. Powoduje to szereg komplikacji praktycznych, a w tym poważne problemy w praktykowaniu prawa przez miejscowych prawników poza granicami stanu i prowincji[2].

Jednak polski prawnik-lingwista lub tłumacz prawniczy znajdzie w tych systemach bogate źródło materiałów komparatystycznych, które pozwalają w sposób bardzo wiarygodny rozstrzygać wiele dylematów terminologicznych.

Niejednokrotnie, zamiast opierać się na mało wiarygodnych słownikach, czy też tworzyć coś samodzielnie, warto poświęcić chwilę na poszukiwania i skorzystać z pracy poprzednich pokoleń prawników i tłumaczy, którzy wprowadzali przepisy Kodeksu Napoleona w Luizjanie, Quebecu i Księstwie Warszawskim, a które stały się zrębem współczesnych rozwiązań legislacyjnych. Odnalezienie wspólnych korzeni niektórych instytucji prawnych daje często znakomite rezultaty przy doborze ekwiwalentów terminologicznych i tłumaczeniach tekstów prawniczych.

 

Bazy aktów prawnych Luizjany i Quebecu można znaleźć tutaj:

 

Kodeksy cywilne i kodeksy postępowania cywilnego:

A gdzie w tym wszystkim pojęcie sprawy cywilnej? Ano w polskiej wersji Kodeksu Napoleona:

Co się nazywą w Jurisprudencyi actio, to iest możność poszukiwania sądownie iakieykolwiek należytności swoiey, to zawsze nazywać będziemy tym wyrazem Sprawa.

 

Przykłady podobieństw (LKC – Kodeks cywilny Luizjany, PLKC – polski Kodeks cywilny; KN – Kodeks cywilny Napoleona, QKC – Kodeks cywilny Quebecu):

 

LKC Art. 26.  Unborn child

An unborn child shall be considered as a natural person for whatever relates to its interests from the moment of conception.  If the child is born dead, it shall be considered never to have existed as a person, except for purposes of actions resulting from its wrongful death.

 

PL KC Art.  8.

  • 1. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.
  • 2. Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe[3].

 

LKC Art. 2439.  Definition

Sale is a contract whereby a person transfers ownership of a thing to another for a price in money.

The thing, the price, and the consent of the parties are requirements for the perfection of a sale.

 

KN 1582.Przedaż iest umowa, przez którą ieden obowiązuie się dadź rzecz, a drugi ią zapłacić. Może bydź uczyniona przez akt urzędowy, albo z podpisem prywatnym.

 

PL KC Art. 535. Pojęcie umowy sprzedaży

  • 1. Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.

 

LKC Art. 2440.  Sale of immovable, method of making

A sale or promise of sale of an immovable must be made by authentic act or by act under private signature, except as provided in Article 1839.

PL KC Art. 158. Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione.

KN 2127. Nie można zezwalać na hipotekę umowną, tylko przez akt zawarty w formie urzędowey przed dwoma notaryuszami, albo przed iednym notaryuszem i dwoma świadkami.

KN 1317. Akt urzędowy iest ten, który był przyięty przez urzędników publicznych, maiących do tego prawo, w mieyscu, w którém akt sporządzony, i z potrzebnemi uroczystościami.

KN 1318. Akt, który nie iest urzędowy z tego powodu, że urzędnik nie był przyzwoity, albo niezdatny, albo uchybienie iest w formie, waży tyle, co pismo prywatne, ieżeli się strony na nim podpisały.

 

QKC 900. Land, and any constructions and works of a permanent nature located thereon and anything forming an integral part thereof, are immovables.

Plants and minerals, as long as they are not separated or extracted from the land, are also immovables. Fruits and other products of the soil may be considered to be movables, however, when they are the object of an act of disposition.

  1. Movables incorporated with an immovable that lose their individuality and ensure the utility of the immovable form an integral part of the immovable.
  2. Integral parts of an immovable that are temporarily detached therefrom retain their immovable character if they are destined to be put back.

PL KC Art.  46.  [Nieruchomości]

  • 1. Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Art.  47.  [Część składowa]

  • 1. Część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych.
  • 2. Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego.
  • 3. Przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku nie stanowią jej części składowych.

Art.  48.  [Części składowe gruntu]

Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania.

 

Lektura już samej tylko polskiej wersji Kodeksu Napoleona, a szczególnie przypisów i objaśnień stanowiących jego element, dostarcza ogromne bogactwo materiału do badania etymologii polskiej terminologii prawnej oraz jej związków z językiem francuskim:

(1) Domicilium, wyrażane będzie we wszystkich artykułach przez zamieszkanie, rożni się od przebywania, mieszkania czyli rezydencyi; iest cywilne, do używania praw cywilnych; polityczne do używania praw politycznych; oddzielny iest tytuł o zamieszkaniu cywilnem, zaczyna się od artykułu 102. o Zamieszkaniu politycznem iest mowa w prawach politycznych.

(2) Ten przepis zasadza się na wzaiemności, Reciprocitas, która wypływa z praw między narodami i traktatow.

(3) Obligation, Engagement, Charge, wyrażone bydź może popolsku, zobowiązanie, obowiązek, ciężar.

(4) Co się nazywą w Jurisprudencyi actio, to iest możność poszukiwania sądownie iakieykolwiek należytności swoiey, to zawsze nazywać będziemy tym wyrazem Sprawa. Actor czyli pofrancuzku Demandeur, będzie popolsku Powod, Citatus czyli Defendeur, będzie Pozwany czyli obżałowany, zaskarżony. Cautio, kaucya czyli rękoymia; frais, koszta; Dommages interets, szkody wszelakie, to iest poniesione szkody i pozbawienie zysku, lucrum cessans, damnum emêrgens. Biens, bona, dobra i wszelki maiątek; Biens meubles, dobra ruchome, ruchomości; Jmmeubles nieruchomości.

(5) Droit, jus, Prawo iakie mieć mogę do iakiey rzeczy czyli należytość. Loi Lex Prawo ustanowione, do ktorego stosować się potrzeba. Jus i Lex, w Polskim ięzyku iednym wyrazem Prawo iest wydane; iest to nieiaka cecha praw stanowionych, że to tylko przepisywać powinny, co iest należytością prawdziwą. Konsytucya czyli Statut, iest Ustawa. Spadek Succession, Heritier Dziedzic, albo Dziedziczący po kim; otwarcie spadku iest chwila od ktorey zaczynaią się prawa i działania spadkowe. Tytuł iest to źrzódło z ktorego iakieś prawo czyli należytość wynikać może. Darowizny między żyiącemi, Donatio. Alimenta, co iest wszystko to, cokolwiek na wyżywienie, odzienie, mieszkanie i przyzwoite utrzymanie potrzebnem bydź może Akt iest to wszelka czynność prawna, sądowa; Akt uroczysty solennel, Urzędowy Authentique, są to czynności ze wszelkiemi formalnościami odbyte; Akt urzędowy wytłumaczony iest w artykule 1317.

(6) Skazanie Condamnation; Wyrok, Dekret, Jugement; wocznie, Contradictoire, to iest gdy strony stawaią; zaocznie Par defaut w przedmiotach cywilnych, Par contumace w kryminalnych, gdy ktora strona nie stanęła. Wykonanie Execution. Wizerunek Effigie.

(7) Samem przez się prawem, sam przez się, De plein droit, Jpso jure, to iest iak tylko to nastąpi, na czém zasadza się prawo. Nieprzytomny absent iest osobny tytuł o nieprzytomnych, zaczyna się od artykułu 112.

(8) Przedawnienie, Prescription iest ostatni tytuł w Xiędze trzeciey o przedawnieniu.

(9) Dobra bezdziedziczne, maiątek bezdziedziczny, to iest takie dobra, ktore nie spadaią na krewnych, albo na inne szczegolne Osoby Bona vacantia, Prawem iakie iest na dobra bezdziedziczne, Par droit de déshérence, Jusin caduca bona.

(1) Procureur, Mandataire, Fonde de pouvoir, Umocowany, Pełnomocnik. Jest osobny Tytuł trzynasty w xiędze trzeciey o Pełnomocnictwie. Liczby i oznaki szczegolne, to iest paginy i paraphy, Paraph: iest to skrocony znak, ktory za podpis czasem używany bywa, albo się kładzie przy podpisie, iest to gatunek cyfrowania

(2) Extrait, Extrakt, to iest wyciąg z aktow, Proces verbal, to iest Protokuł, Sommaire, skrocony. Gmin Commune, Urząd mieyscowy, Municipalité.

(3) Rożne są gatunki i nazwiska aktow: Minut, pierwsze napisanie aktu, na ktorym są podpisy i stron i urzędnika, przed iakim akt czyniony, akta takie zostaią się w kancelaryi urzędow, nazywać ie będziemy Akta Oryginalne. Oryginał iest ogolne nazwisko aktu pierwszy raz napisanego, oddany bydź może stronom, i nazywać go będziemy tym wyrazem tylko Oryginał, z tego względu szczegolniey, że pierwszy raz iest pisany. Oryginał taki nazywa się Brevet. Rescriptum, ieżeli w aktach oryginalnych nie iest pisany, ale wydany stronie. Oryginał nazwać można, Pismo pierwiastkowe, pierwopism: są przypadki wyrażone w Kodexie, w ktorych akta nie mogą bydź ważne, ieżeli ich oryginały nie są w aktach, czyli ieżeli ich nie masz minute. Przepisanie aktu oryginalnego na innym papierze, nazywa się kopiia, expedycya. Przepisanie aktu sczegolnego z aktow, nazywa się Wyciag, Extrakt. Między kopiią a expedycyą mała zachodzi rożnica, kopiia uważa się z tego względu, że iest przepisaniem innego pisma, a expedycya, że iest pismo ze wszelkiemi formalnościami napisane, dla wydania temu do kogo należy. Pierwszy wyciąg z aktow oryginalnych, czyli pierwsza kopiia nazywa się Wyciąg urzędowy, Grosse; powaga takich wyciągow, idzie zaraz po oryginale, wytłumaczone to iest w Tytule trzecim Xięgi trzeciey, gdy iest mowa o dowodach. Bywa iescze Copie figurée, to iest kopiia wystawiaiąca zupełnie oryginał, w całym iego kształcie, ze wszystkiemi poprawami i znakami. Titre authentique, iest to akt urzędowy, acte sous seign privé, akt albo pismo, z podpisem prywatnym. Corps de l’acte to co iest wyrażone wewnątrz aktu. Bon, Quitance kwit, zakwitowanie, Approuvê Potwierdzenie. Visa, Vue, podpisanie przez kogo, że ten akt widział, że z jego wiedzą wychodzi; iest to gatunek stwierdzenia; a la suite d’un acte, napisanie pod aktem, En marge, na brzegu, Au dos, na wierzchu, Au pied, na dole aktu albo u spodu, pod spodem; Rectification des actes, sprostowanie aktow czyli poprawienie.

(4) Profession, stan życia albo powołanie. Mineur, Minorennis, małoletni. Majeur, Majorennis, Pełnoletni. Emancipê, Emancipatus, usamowolniony, Emancipatio, usamowolnienie; Jnterdit, bezwłasnowolny, znacznie tych wyrazow, obiaśnia Tytuł dziesiąty i iedynasty Xięgi pierwszey. Przeciwieństwo Opposition; akt znania, czyli że iest osoba znana, L’acte de notoriété, akt uznania, l’acte de reconnaissance; Homologation potwierdzenie, czyli przyięcie urzędowe. Maison commune, dom gminny; Acte respectueux, akt uszanowania, wytłumaczony będzie w Tytule o Małżeństwie.

 

(1) Competence, Przynależność albo przyzwoitość. Tribunal competent, Trybunał przynależny, to iest do ktorego władzy sprawa należy. Demande, Requete, Reguisition, podobne maią znaczenia, iest to prośba, żądanie, przełożenie, podanie, wymaganie, skarga: Signifier, notum facere, declarare, indicare, oznaymić, uwiadomić urzędownie, wręczyć. Wręczenia czynione bydź powinny osobie, lub w jey zamieszkaniu, in domicilio. Poursuite, Prosekucya, poszukiwanie, użycie krokow sądowych. Se pourvoir, odwołać się, udać się do zwierzchności, udać się wyżey; Attaquer, nastawać; Exercer ses droits, Jouir de ses droits, używać praw swoich, wykonywać ie.

(1) Javentaire, Jnwentarz, opis i reistr rzeczy urzędowy. Comptes, Rachunki, Portages działy, albo podziały maiątkowe; Liquidations, obrachunki albo obrachowania. Ministere public, Urzędnik publiczny, to iest Komisarz albo Prokurator, Pełnomocnik rządowy przy sądach. Présomption, domniemanie.

(2) Różne są gatunki wyrokow, Jugement, sentence; Decret Provisoire, Wyrok tymczasowy, ktory czasowie rozstrzyga i urządza, nim stanowczy wyrok nastąpi. Preparatoire, przygotowawczy, usposobiaiący sprawę do stanowczego wyroku. Jnterlocutoire, ułatwiaiący częściowe, wpadkowe, poboczne okoliczności; od takich czasem istota sprawy zależy. Contradictoire, woczny, Par defaut albo Par contumace, zaoczny. Definitive stanowczy. En derniere ressért ostateczny; Passe en force de chose jugée Prawomocny. Od ktorego iuż nie masz apelacyi, albo że był ostatecznym, albo strony na nim przestały, choćby apelacya dopuszczona bydź mogła, albo że upłynął czas dozwolony na założenie apellacyi, albo też iest w takich przedmiotach, w ktorych prawo apelacyi nie dopuszcza. En quete Jnquisition, wyszukiwanie, śledzenie sądowe, inkwizycya. Jnterrogatoire, badanie, wypytywanie, examinowanie sądowe, indagacye. Obszerniey o tem wszystkiem w Procedurze, czyli w postępowaniu sądowem.

(3) Heritiers présomptifs, krewni domniemani, czyli krewni miani za zanaybliższych, to się stosuie do uważania krewnych co do spadku za życia iescze osob, albo gdy ich śmierć nie dowiedziona iescze, po ktorych krewni maią brać spadek, i często się zdarza, że tacy krewni za naybliższych miani w jednym czasie, naybliższemi nie będą w czasie dalszym.

(4) Wspolność maiątku, wspolnictwo, Communitas bonorum, Communauté, L’Epoux commun, stosuie się do umow małżeńskich, względem maiątku; te wytłumaczone są obszernie w Tytule V. Xięgi trzeciey. Repries, zwroty, są to powrocenia tego co się należy, żonie i biorącym spadek, przy działach, albo spadku, albo wspolności; wyiaśnione to iest w Tytule I. i V. Xięgi trzeciey. Emploi, obrocenie na zysk, albo danie, ulokowanie na procent, na stowe, albo iednym wyrazem obrocenie, ten wyraz w takim znaczeniu, w całym Kodexie często używany będzie.

(5) Expert, artis peritus, Biegły, iest to osoba albo osoby, wybrane zgodnie od stron, lub wyznaczone od Sądu, do rozpoznania, do oszacowania rzeczy pewnych, i dania o nich zdania swoiego. Czynność taka ogolnie nazywa się Expertise. Sprawdzanie przez biegłych. Alienowanie, alienacya, alienować, Aliénation, aliéner-y iest to pozbycie się rzeczy tym sposobem, że iey włazsność w inne ręce przechodzi. Stosuie się ten wyraz naywięcey względem rzeczy nieruchomych. Représentants, Representation, Zastępcy, zastępstwo, uważa się sczegolniey w spadkach, gdy osoby biorą mieysce tey, po ktorey pierwiastkowe miałyby prawo, iak naprzykład dzieci zastępuią oyca, wyłożone iest zastępstwo w Tytule I. Xięgi trzeciey. Ayant cause, maiący prawo czyie, czyli udzielone sobie od kogo, Ses Heritiers ou Ayant cause, Dziedzice iego, albo maiący iego prawo.

I tak dalej….

[1] Z podobnych powodów historycznych skodyfikowane prawo cywilne materialne i procesowe posiada kanadyjska prowincja Quebec. Mimo że Quebec stał się częścią Imperium Brytyjskiego już w 1763 r., to opracowany tam Kodeks cywilny z 1866 r. również był w dużej mierze oparty na Kodeksie Napoleona.

[2] https://slate.com/news-and-politics/2005/09/is-louisiana-under-napoleonic-law.html

[3] Art. 8 §2 PL KC został uchylony.