[Ministerstwo Sprawiedliwości opublikowało na swojej stronie oficjalne tłumaczenie wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Solska i Rybicka przeciwko Polsce. Tłumaczenie zostało wykonane przez zespół IURIDICO Legal & Financial Translations sp. z o.o.]
[Nota prawna: Tłumaczenie nie ma charakteru oficjalnego i może służyć wyłącznie do celów informacyjnych, nie jest ono autoryzowane przez ETPC.]
SEKCJA PIERWSZA
SPRAWA SOLSKA I RYBICKA PRZECIWKO POLSCE
(Skargi nr 30491/17 i 31083/17)
WYROK
STRASBURG
20 września 2018 r.
Wyrok stanie się ostateczny zgodnie z warunkami określonymi w art. 44 ust. 2 Konwencji. Wyrok może podlegać korekcie wydawniczej.
W sprawie Solska i Rybicka przeciwko Polsce,
Europejski Trybunał Praw Człowieka (Sekcja Pierwsza), zasiadając jako Izba w składzie:
Linos-Alexandre Sicilianos, Przewodniczący,
Aleš Pejchal,
Krzysztof Wojtyczek,
Ksenija Turković,
Pauliine Koskelo,
Tim Eicke,
Jovan Ilievski, sędziowie,
i Abel Campos, Kanclerz Sekcji,
obradując na posiedzeniu niejawnym w dniu 28 sierpnia 2018 r.,
wydaje następujący wyrok, który został przyjęty w tym dniu:
POSTĘPOWANIE
1. Sprawa wywodzi się z dwóch skarg (nr 30491/17 i 31083/17) przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, wniesionych do Trybunału w dniu 19 kwietnia 2017 r. na podstawie art. 34 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („Konwencji”) przez dwie obywatelki Rzeczypospolitej Polskiej – Ewę Marię Solską („pierwszą skarżącą”) oraz Małgorzatę Ewę Rybicką („drugą skarżącą”).
2. Skarżące były reprezentowane przez mecenasa p. P. Kładocznego, adwokata współpracującego z Helsińską Fundacją Praw Człowieka – organizacją pozarządową z siedzibą w Warszawie. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej („Rząd”) był reprezentowany przez swojego pełnomocnika, p. J. Chrzanowską z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
3. Skarżące zarzucały w szczególności, iż ekshumacja szczątków ich mężów stanowiła naruszenie art. 8 Konwencji.
4. W dniu 22 września 2017 r. skargi zostały zakomunikowane Rządowi.
FAKTY
I. OKOLICZNOŚCI SPRAWY
5. Pierwsza skarżąca urodziła się w 1937 r. i mieszka w Sopocie. Druga skarżąca urodziła się w 1955 r. i mieszka w Gdańsku.
A. Katastrofa
6. W dniu 10 kwietnia 2010 r. statek powietrzny lotnictwa Sił Zbrojnych RP przewoził polską delegacją państwową z Warszawy do Smoleńska (Rosja) na obchody 70. rocznicy mordu w Katyniu. Na czele delegacji stał Prezydent RP, a w jej skład weszło wielu wysokich rangą urzędników. Statek powietrzny rozbił się podczas podchodzenia do lądowania na lotnisku w Smoleńsku, w wyniku czego śmierć poniosło wszystkie dziewięćdziesiąt sześć osób znajdujących się na pokładzie (osiemdziesięciu ośmiu pasażerów i ośmiu członków załogi).
7. Skarżące to wdowy po dwóch ofiarach katastrofy – Leszku Solskim, działaczu Stowarzyszenia Rodzina Katyńska, oraz Arkadiuszu Rybickim, pośle na Sejm.
8. W dniu 29 lipca 2011 r. polska Komisja Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego opublikowała swój raport na temat przyczyn wypadku. Uznała ona, co następuje:
„Przyczyną wypadku było zejście poniżej minimalnej wysokości zniżania, przy nadmiernej prędkości opadania, w warunkach atmosferycznych uniemożliwiających wzrokowy kontakt z ziemią i spóźnione rozpoczęcie procedury odejścia na drugi krąg. Doprowadziło to do zderzenia z przeszkodą terenową, oderwania fragmentu lewego skrzydła wraz z lotką, a w konsekwencji do utraty sterowności samolotu i zderzenia z ziemią”.
Komisja wykluczyła możliwość wybuchu na pokładzie. Podobne ustalenia zostały zawarte wcześniej w raporcie rosyjskiego Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego. Zespół Parlamentarny ds. Zbadania Przyczyn Katastrofy w Smoleńsku doszedł jednak do innych wniosków i zasugerował, że jedną z przyczyn wypadku mógł być wybuch na pokładzie. Według skarżących wspomniany Zespół Parlamentarny nie jest oficjalnym organem śledczym.
B. Śledztwo w sprawie katastrofy
9. W dniu 10 kwietnia 2010 r. śledztwo w sprawie katastrofy wszczęła Wojskowa Prokuratura Okręgowa w Warszawie.
10. Obydwie skarżące uzyskały w toku śledztwa status pokrzywdzonych.
11. W dniu 4 kwietnia 2016 r. śledztwo przekazano zespołowi śledczemu Prokuratury Krajowej.
12. W dniu 21 czerwca 2016 r. Prokuratura Krajowa zorganizowała spotkanie z rodzinami ofiar. Celem spotkania było wyjaśnienie potrzeby przeprowadzenia ekshumacji oraz oględzin i otwarcia zwłok, a także zapoznanie się z opiniami wszystkich zainteresowanych rodzin.
13. W spotkaniu tym brała udział pierwsza skarżąca. Stwierdziła ona, że prokurator koncentrował się na krytyce raportu Komisji Badania Wypadków Lotniczych Lotnictwa Państwowego. Do głosu dopuszczano jedynie te rodziny, które popierały postanowienie prokuratura dotyczące przeprowadzenia ekshumacji. Druga za skarżących nie brała udziału w spotkaniu. Nie ufała Prokuraturze Krajowej, ponieważ czuła, że ta sprzyja rodzinom popierającym ekshumacje oraz teorie spiskowe dotyczące katastrofy.
14. W dniu 7 października 2016 r. na podstawie art. 209 § 1 i § 4 oraz art. 210 Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) prokurator Prokuratury Krajowej wydał postanowienie o powołaniu zespołu międzynarodowych i krajowych biegłych z zakresu medycyny sądowej w celu przeprowadzenia oględzin i otwarcia zwłok osiemdziesięciu trzech ofiar katastrofy (ciała dziewięciu ofiar zostały ekshumowane wcześniej, a zwłoki czterech ofiar poddano kremacji). Prokurator zwrócił się do biegłych o:
„(1) przeprowadzenie w odniesieniu do […] ofiar […] radiologicznego obrazowania przestrzennego, oględzin i otwarcia zwłok;
(2) określenia przyczyny zgonu, mechanizmu oraz okoliczności powstania stwierdzonych u ofiar obrażeń ciała, w tym także ich przyżyciowego lub pośmiertnego charakteru, a także stwierdzenia czy powstały one w miejscu i czasie zaistnienia katastrofy lotniczej będącej przedmiotem postępowania.;
(3) stwierdzenia, czy ujawnione obrażenia wskazują na ich powstanie w wyniku uderzenia statku powietrznego o powierzchnię ziemi i fragmentacji podzespołów konstrukcyjnych samolotu […];
(4) stwierdzenia, czy poddane badaniom zwłoki mają obrażenia charakterystyczne dla eksplozji materiałów wybuchowych, łatwopalnych, albo innego gwałtownego wyzwolenia energii;
(5) stwierdzenia, czy technika prowadzenia oględzin i otwarcia zwłok przez biegłych rosyjskich była zgodna z aktualnymi standardami, a opracowane, w oparciu o te badania, końcowe wnioski opinii sądowo – lekarskich, w zakresie obrażeń ciała, mechanizmu ich powstania i przyczyn zgonu, odpowiadają wynikom badań przeprowadzonych przez [aktualnego] Zespół Biegłych;
(6) ustalenia tożsamości ofiar, poprzez porównanie wyników badań genetycznych z profilami genetycznymi, oznaczonymi we wcześniejszej fazie postępowania […];
(7) pobrania ze zwłok materiału na potrzeby dalszych badan toksykologicznych, histopatologicznych, fizykochemicznych i genetycznych”.
Prokurator zarządził ponadto (w pkt IV postanowienia), by w celu przeprowadzenia powyższych czynności dokonano wyjęcia z grobów zwłok osiemdziesięciu trzech ofiar w terminach określonych w odrębnych postanowieniach.
15. Prokurator w swoim postanowieniu zauważył, że bezpośrednio po katastrofie organy rosyjskie przeprowadziły oględziny i sekcje zwłok oraz dokonały czynności identyfikacyjnych. Szczątki ofiar zostały następnie przewiezione do Polski i pochowane. W toku śledztwa Wojskowa Prokuratura Okręgowa w Warszawie nabrała wątpliwości co do sumienności rosyjskich biegłych w identyfikowaniu ofiar oraz określaniu doznanych przez nie obrażeń. Od sierpnia 2011 r. Wojskowa Prokuratura Okręgowa przeprowadziła ekshumacje oraz dokonała oględzin i otwarcia zwłok dziewięciu ofiar katastrofy. Wyniki potwierdziły, że rosyjscy biegli nie dokonali właściwego opisu obrażeń doznanych przez ofiary, a w przypadku sześciu na dziewięć ekshumowanych ciał stwierdzono błędną identyfikację ofiar. Prokurator stwierdził, że w tych okolicznościach zachodzą wątpliwości również co do pozostałych ofiar katastrofy. Zamiarem jego było ponadto rozstrzygnięcie wątpliwości dotyczących rzekomego wybuchu na pokładzie.
16. W dniu 12 października 2016 r. druga skarżąca wystosowała pismo do Ministra Sprawiedliwości–Prokuratora Generalnego, w którym wyraziła sprzeciw wobec przeprowadzenia ekshumacji zwłok jej męża. W dniu 14 października 2016 r. pierwsza skarżąca wystosowała podobne pismo do Prokuratury Krajowej, w którym stwierdziła, że ma pewność, iż jej zmarły mąż został zidentyfikowany prawidłowo. Była ona obecna w moskiewskim Instytucie Medycyny Sądowej, gdzie przeprowadzano identyfikację ofiar, i osobiście widziała ciało męża. Prokuratura Krajowa negatywnie ustosunkowała się do obydwu pism. Drugą skarżącą poinformowano również, że przed każdą ekshumacją odbędzie się spotkanie bliskich ofiar z prokuratorami w celu wyjaśnienia przyczyn postanowienia o zarządzeniu ekshumacji.
17. Postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r. doręczono pełnomocnikowi skarżących w dniu 20 października 2016 r.
18. W dniu 27 października 2016 r. skarżące osobiście i za pośrednictwem pełnomocników wniosły zażalenie na postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r. Sprzeciwiały się one ekshumacjom szczątków ich mężów i wnosiły o uchylenie tego postanowienia.
19. Skarżące podnosiły, że prokurator zastosował art. 209 § 1 oraz art. 210 k.p.k. bez uwzględnienia odpowiednich przepisów Konstytucji. Ponadto postanowienie prokuratora wydano z naruszeniem art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k., który stanowi, że w postępowaniu karnym należy uwzględnić prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Skarżące zarzucały ponadto, że uzasadnienie postanowienia było niejasne i skąpe. Prokurator nie ustalił w sposób właściwy, że ekshumacja szczątków ich mężów była konieczna, podczas gdy takie działanie powinno być ostatecznością.
20. W ocenie skarżących postanowienie o przeprowadzeniu wyjęcia zwłok z grobu naruszało szacunek wobec szczątków ich mężów, a także ich osobiste prawo do poszanowania kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej. Co więcej, wydając ogólne postanowienie o zarządzeniu wyjęcia z grobów zwłok wszystkich ofiar, bez uwzględnienia indywidualnych okoliczności, prokurator okazał brak szacunku dla ofiar i naruszył przysługujące rodzinom prawo do godności.
21. Skarżące powoływały się na art. 2, 30, 45 i 47 Konstytucji, zarzucając między innymi, że prokurator zastosował przepisy kpk z naruszeniem przynależnego osobie prawa do godności. Powołały się one także na art. 3 i 8 Konwencji. Skarżące twierdziły również, że prokurator nie poinformował ich o prawie do wniesienia zażalenia na postanowienie.
22. Wreszcie skarżące powołały się na pismo Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 25 października 2016 r. skierowane do Prokuratora Generalnego, w którym przedstawiono argumenty przemawiające za kontrolą sądową postanowienia prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu. Rzecznik Praw Obywatelskich uważał, że ekshumacja szczątków ludzkich przeprowadzana w następstwie postanowienia prokuratora stanowiła ingerencję w prawo do poszanowania kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej, a więc w jedno z dóbr osobistych chronionych Kodeksem cywilnym. Owe dobra osobiste stanowią część życia prywatnego osoby. Zgodnie z art. 47 Konstytucji każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego. W świetle tego przepisu każdy, kto uważa, że jego prawo do ochrony życia prywatnego zostało naruszone działaniem władz musi mieć możliwość dążenia do ochrony prawnej. Osoby bliskie muszą mieć zatem dostęp do środków odwoławczych umożliwiających ustalenie, czy postanowienie prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu było nieproporcjonalne.
23. W dniach – odpowiednio – 23 i 24 listopada oraz 6 grudnia prokurator odmawiał rozpoznania zażaleń skarżących, uznając je za niedopuszczalne ze względów prawnych. Stwierdził, że skarżące błędnie zinterpretowały jego postanowienie z dnia 7 października 2016 r. w tym zakresie, iż uznały, że stanowiło ono podstawę ekshumacji szczątków ich mężów. Decyzja o ekshumacjach szczątków ich mężów miała zostać podjęta w odrębnych postanowieniach określających czas i miejsce ekshumacji. Zauważył tym niemniej, że od postanowienia o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu na podstawie art. 210 k.p.k. nie przysługuje środek zaskarżenia. W postanowieniach o odmowie rozpoznania zażalenia nie znalazła się żadna wzmianka o podnoszonych przez skarżące argumentach wywodzonych z Konstytucji i Konwencji.
24. W dniach 6, 7 i 21 grudnia 2016 r. skarżące wniosły zażalenia na postanowienie prokuratora do Sądu Okręgowego w Warszawie. Zarzucały, że postanowienia prokuratora o odmowie rozpoznania zażaleń naruszało przepisy Konstytucji (art. 45, 47 i art. 77 § 2), Konwencji (art. 3, 8 i 13) oraz k.p.k. W ich ocenie prawidłowa wykładnia odpowiednich przepisów k.p.k. w świetle Konstytucji oraz ochrony praw podstawowych powinna była skutkować możliwością wniesienia zażalenia na postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r.
25. Skarżące powołały się na prawo do godności, obowiązek poszanowania szczątków ludzkich oraz prawo do poszanowania kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej. Uznały, że postanowienie z dnia 7 października 2016 r. dotyczyło nie tylko powołania zespołu biegłych z zakresu medycyny sądowej, ale również ekshumacji zwłok ich mężów. W ich ocenie postanowienie przesądzało o przeprowadzeniu ekshumacji zwłok ich mężów; w późniejszym terminie prokurator miał jedynie wyznaczyć konkretną datę ekshumacji. Postanowienie o ekshumacji stanowiło ingerencję w dobra prawne skarżących, a zatem konstytucyjnie wymagane było, by miały one dostęp do środka odwoławczego służącego zweryfikowaniu postanowienia prokuratora. Skarżące stwierdziły też, że prokurator nie odniósł się do ich argumentów opartych na Konstytucji i Konwencji.
26. Skarżące powtórzyły też argumenty podniesione przez RPO w piśmie z dnia 25 października oraz w kolejnych jego pismach z dnia 2 i 18 listopada 2016 r., skierowanych do Zastępcy Prokuratora Generalnego.
27. W dniu 3 kwietnia 2017 r. Sąd Okręgowy w Warszawie (sygn. akt VIII Kp 17/17) wydał postanowienie o skierowaniu do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego o konstytucyjność art. 210 kpk w związku z tym, iż przepis ten nie przewidywał możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie prokuratury o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu. Sąd stwierdził, że zaskarżony przepis jest niezgodny z art. 45 (prawo do rozpatrzenia sprawy), art. 47 (prawo do życia prywatnego i rodzinnego) oraz art. 78 (prawo do zaskarżenia) Konstytucji, a także art. 8 i 13 Konwencji. Sąd uznał, że postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r. przesądzało o kwestii ekshumacji.
Po przeanalizowaniu przepisów k.p.k. Sąd Okręgowy uznał, że postanowienie prokuratora o zarządzeniu oględzin i otwarcia zwłok (art. 209 kpk) lub wyjęcia zwłok z grobu (art. 210 k.p.k.) nie podlega kontroli sądowej. Zauważył między innymi, że prawo do żałoby oraz poszanowanie tego prawa przysługującego bliskim osoby zmarłej wchodzi w zakres konstytucyjnego pojęcia „życia prywatnego i rodzinnego”. W sytuacji ingerencji władz w to prawo zainteresowana osoba powinna dysponować środkiem odwoławczym. Artykuł 210 k.p.k. w świetle Konstytucji i Konwencji zawiera uchybienie w tym zakresie, ponieważ nie przewiduje kontroli sądowej postanowienia prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu.
28. W wyniku postanowienia o skierowaniu pytania prawnego postępowanie przed Sądem Okręgowym w Warszawie zawieszono do czasu wydania wyroku w sprawie przez Trybunał Konstytucyjny. Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym jest w toku (sprawa P 18/17).
29. W dniu 24 maja 2017 r. skarżące ponownie apelowały do Prokuratury Krajowej o uchylenie postanowienia o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu. Prokuratura w dniu 7 czerwca 2017 r. udzieliła odpowiedzi negatywnej.
30. Rząd poinformował Trybunał, że ekshumacje mężów skarżących pierwotnie planowano na 24 i 26 kwietnia 2018 r. Ekshumacje planowano stosownie do życzeń rodzin, a w pierwszej kolejności ekshumowano ciała ofiar, których rodziny nie wyrażały sprzeciwu. Ekshumacje zwłok ofiar, których rodziny wyrażały sprzeciw wobec postanowienia prokuratora, miały być przeprowadzone na późniejszym etapie.
31. W dniu 13 kwietnia 2018 r. prokurator wydał dwa postanowienia, ustalając datę ekshumacji zwłok mężów skarżących odpowiednio na 14 i 16 maja 2018 r. Prokurator stwierdził w nich, że postanowienia te wydano w wykonaniu postanowienia z dnia 7 października 2016 r. Uzasadnienie ograniczało się do krótkiej wzmianki o prowadzonym śledztwie oraz postanowieniu z dnia 7 października 2016 r.
32. Skarżące wniosły zażalenie na postanowienia z dnia 13 kwietnia 2018 r. W dniu 27 kwietnia i 7 maja 2018 r. prokurator odmówił rozpoznania zażaleń skarżących na tej podstawie, iż były niedopuszczalne ze względów formalnych.
33. W dniach 7, 8 i 9 maja 2018 r. skarżące wniosły do Sądu Okręgowego w Warszawie zażalenia na decyzję prokuratora o odmowie rozpoznania ich zażaleń. Podnosiły, że postanowienie prokuratora naruszało różne przepisy k.p.k. oraz Konstytucji, a także art. 3, 8 i 13 Konwencji.
34. Rząd podnosił, że zgodnie z kodeksem postępowania przyjętym przez zespół śledczych Prokuratury Krajowej prokuratorzy prowadzący śledztwo podjęli działania służące umówieniu spotkania ze skarżącymi i ich pełnomocnikami w celu wyjaśnienia powodów planowanych czynności śledczych, doprecyzowania celu oględzin i otwarcia zwłok oraz wytłumaczenia innych ważnych kwestii, takich jak udział rodzin w czynnościach śledczych czy kwestia ponownego pochówku.
35. W dniu 19 kwietnia 2018 r. pełnomocnik drugiej skarżącej poinformował Prokuraturę Krajową, że jego klientka nie weźmie udziału w proponowanym spotkaniu z prokuratorami, ponieważ sprzeciwia się ekshumacji. We wszystkich kwestiach dotyczących planowanej ekshumacji z prokuratorami kontaktował się pełnomocnik.
36. W dniu 24 kwietnia 2018 r. pierwsza skarżąca i jej pełnomocnik uczestniczyli w spotkaniu z prokuratorami prowadzącymi śledztwo. Uczestnicy omawiali organizacyjne aspekty ekshumacji.
37. Ekshumację szczątków Arkadiusza Rybickiego, męża drugiej skarżącej, przeprowadzono w dniu 14 maja 2018 r. Z doniesień prasowych wynika, że przeciwko ekshumacji na cmentarzu w Gdańsku pokojowo protestowało kilkaset osób. Czynności związane z wyjęciem zwłok z grobu zabezpieczała duża grupa funkcjonariuszy policji.
38. Ekshumację szczątków Leszka Solskiego, męża pierwszej skarżącej, przeprowadzono w dniu 16 maja 2018 r.
39. Śledztwo jest w toku.
C. Postępowanie cywilne
40. W dniu 3 listopada 2016 r. skarżące wniosły do sądów cywilnych o postanowienie zabezpieczające uniemożliwiające prokuratorowi przeprowadzenie ekshumacji szczątków ich mężów. Argumentowały, że stanowiłoby to ingerencję w ich dobro osobiste, jakim jest poszanowanie kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej.
41. W dniu 10 listopada 2016 r. Sąd Okręgowy w Warszawie odmówił wydania postanowienia zabezpieczającego. Podniósł, że skarżące wykazały, iż planowane ekshumacje stanowiłyby ingerencję w ich dobra osobiste, jakim jest poszanowanie kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej. Ekshumacja, oględziny zwłok oraz ponowny pochówek stanowiłyby ingerencje w to prawo. Sąd Okręgowy uznał jednak, że skarżące nie wykazały, że zamierzona ingerencja w ich dobra osobiste byłaby bezprawna, w związku z czym oddalił ich wniosek. Na podstawie art. 209 § 1 i art. 210 k.p.k. prokurator mógł zarządzić wyjęcie zwłok z grobu w kontekście śledztwa, jeżeli śmierć była traktowana jako podejrzana. Ustawodawca uznał, że niezależnie od woli i zgody rodziny prokurator ma obowiązek zarządzić przeprowadzenie oględzin i otwarcia zwłok w każdym przypadku, gdy śmierć budzi podejrzenia, a jeżeli ciało zostało pochowane – zarządzić wyjęcie zwłok z grobu. Ustawodawca nadał w tym kontekście pierwszeństwo prowadzeniu śledztwa w przedmiocie poważnych przestępstw oraz karaniu sprawców, stawiając je ponad ochroną prawa do poszanowania kultu pamięci osoby zmarłej będącej członkiem rodziny.
42. W dniu 5 grudnia 2016 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił zażalenie wniesione przez skarżące i utrzymał rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego. Sąd Apelacyjny zauważył, że jego orzeczenia nie mógł zmienić argument skarżących o niekonstytucyjności art. 209 § 1 oraz art. 210, ponieważ od wydanego przez prokuratora postanowienia o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu nie przysługuje środek zaskarżenia. Uznał, że nawet gdyby przepisy te zostały ostatecznie uznane za niekonstytucyjne, nie uczyniłoby to postanowienia prokuratora bezprawnym.
II. ISTOTNE PRZEPISY PRAWA KRAJOWEGO
A. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej
43. Istotne przepisy Konstytucji stanowią, co następuje:
Artykuł 45 ust. 1
„Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”.
Artykuł 47
„Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym”.
Artykuł 77 ust. 2
„Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw”.
Artykuł 79 ust. 1
„Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”.
Artykuł 193
„Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”.
B. Kodeks postępowania karnego
44. Artykuł 236 k.p.k. stanowi, że osobom, których prawa zostały naruszone, przysługuje zażalenie na postanowienie dotyczące przeszukania i zatrzymania rzeczy wydane w postępowaniu przygotowawczym, które to zażalenie rozpoznaje sąd rejonowy. Artykuł 240 k.p.k. stanowi, że na postanowienie dotyczące kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych przysługuje zażalenie. Zgodnie z art. 252 § 2 k.p.k. to samo dotyczy postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego.
45. Artykuł 209 k.p.k. w istotnym zakresie stanowi:
„1. Jeżeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci, przeprowadza się oględziny i otwarcie zwłok.
[…]
4. Otwarcia zwłok dokonuje biegły w obecności prokuratora albo sądu. […]”.
46. Artykuł 210 k.p.k. stanowi:
„W celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok prokurator albo sąd może zarządzić wyjęcie zwłok z grobu”.
C. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych
47. Artykuł 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych stanowi, że prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej.
48. Artykuł 15 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych w istotnym zakresie stanowi:
„Ekshumacja zwłok i szczątków może być dokonana:
1) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego;
2) na zarządzenie prokuratora lub sądu;
3) […]”
D. Orzecznictwo Sądu Najwyższego w przedmiocie prawa do poszanowania kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej
49. W wyroku z dnia 23 września 2009 r., sygn. akt I CSK 346/08, Sąd Najwyższy uznał, że sfera uczuciowa związana z kultem pamięci zmarłej osoby najbliższej może stanowić przedmiot ochrony prawnej na podstawie art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego. Treść prawa osobistego związanego z kultem osoby zmarłej wykracza oczywiście poza uprawnienia urządzenia zmarłemu pogrzebu i kultywowania w różny sposób miejsca pochówku zmarłego; obejmuje także sferę uczuciową uprawnionych w postaci okazywania stosownego szacunku dla wspomnień i pamięci o zmarłym. Było to prawo niezależne, oparte na stosunkach rodzinnych między uprawnionymi żyjącymi bliskimi a osobą zmarłą.
50. W wyroku z dnia 10 grudnia 2015 r., sygn. akt V CSK 201/15, Sąd Najwyższy uznał, iż w orzecznictwie powszechnie jest przyjmowane, że prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej (art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych) wraz z prawem do ekshumacji (art. 15 ust. 1 pkt 1 tejże ustawy) oraz prawo do kultywowania pamięci o niej stanowi dobro osobiste. Było to znane jako prawo do grobu chronione art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego.
51. W uchwale III CZP 24/16 z dnia 29 czerwca 2016 r. Sąd Najwyższy zauważył, że poszanowanie zwłok jest istotnym elementem kultury europejskiej, a także jednym z fundamentów doktryny kościoła katolickiego, głoszącej, że ciało zmarłego powinno być traktowane „z szacunkiem i miłością”. Z tych względów status prawny zwłok jest wyjątkowy. Nie ma wprawdzie przepisów statuujących wprost obowiązek poszanowania zwłok i szczątków ludzkich, jednak jest on traktowany powszechnie jako aksjomatyczna powinność moralna, wywodzona także z niektórych norm prawnych. Normy te obejmują w szczególności przepisy dotyczące ochrony dóbr osobistych w postaci kultu osoby zmarłej oraz prawa do grobu, przepisy prawa medycznego i inne przepisy. Wymienione przepisy – także ich sądowa interpretacja i stosowanie – są przesycone szacunkiem dla zmarłych, w związku z czym pozwalają naruszać zwłoki tylko w sytuacjach wyjątkowych, wyraźnie normowanych przez ustawę.
52. Sąd Najwyższy zauważył ponadto, że sąd lub prokurator może zarządzić ekshumację zwłok lub szczątków wyłącznie w ramach prowadzonych postępowań – cywilnego lub karnego – na podstawie swych kompetencji śledczych lub jurysdykcyjnych, dyktowanych ważnym interesem publicznoprawnym, wynikających z art. 292 i n. k.p.c. oraz art. 209 i n. k.p.k.
PRAWO
I. POŁĄCZENIE SKARG
53. Z uwagi na podobne okoliczności faktyczne i prawne Trybunał zadecydował o połączeniu dwóch skarg na podstawie Reguły 42 § 1 Regulaminu Trybunału.
II. DOMNIEMANE NARUSZENIE ART. 8 KONWENCJI
54. Skarżące zarzucały, że ekshumacja szczątków ich mężów przeprowadzona bez ich zgody i bez kontroli postanowienia prokuratora stanowiła arbitralną ingerencję w ich prawa wynikające z art. 8 Konwencji. Artykuł 8 w istotnym zakresie stanowi:
„1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego […]
2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności osób”.
A. Dopuszczalność
1. Stanowisko Rządu
55. Rząd podniósł zarzut wstępny dotyczący niewyczerpania krajowych środków odwoławczych. W ocenie Rządu wniesienie rozpatrywanych tu skarg było przedwczesne, ponieważ postępowanie przed sądem krajowym zawieszono do czasu rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny pytania prawnego skierowanego przez Sąd Okręgowy w Warszawie w dniu 3 kwietnia 2017 r.
56. Rząd podniósł, że Sąd Okręgowy w Warszawie, rozpoznając zażalenia skarżących słusznie zdecydował się skierować pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego, który jest jedynym organem władnym oceniać konstytucyjność przepisów prawa mających zastosowanie w konkretnej sprawie. Zgodnie z literaturą naukową i krajowym orzecznictwem Konstytucja jasno przyznaje Trybunałowi Konstytucyjnemu wyłączną kompetencję w zakresie orzekania o konstytucyjności ustaw.
57. Sąd krajowy, nabrawszy wątpliwości co do zgodności art. 210 k.p.k. z Konstytucją i Konwencją, nie miał innego wyjścia jak tylko postąpić zgodnie z art. 193 Konstytucji i skierować pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego. Wydawał się to jedyny sposób na ustosunkowanie się do skarg podnoszonych przez skarżące w zażaleniach, w tym do zarzutu naruszenia Konstytucji. Taki przebieg zdarzeń mógł być zatem rozsądnie przewidywany przez skarżące lub powinien być przez nie przynajmniej rozważany, skoro same podniosły kwestię kontroli konstytucyjności zaskarżonego przepisu k.p.k. Gdyby skarżące pozwoliły działać krajowemu systemowi i poczekały na orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, niewykluczone, że ich zarzuty zostałyby uwzględnione, a skarżące uzyskałyby odpowiednie zadośćuczynienie. Zamiast tego bezpośrednio po tym, gdy Sąd Okręgowy w Warszawie wystąpił z pytaniem prawnym, skarżące wniosły rozpatrywane tu skargi.
58. Co się tyczy argumentu skarżących, iż Sąd Okręgowy powinien był zastosować bezpośrednio odpowiednie przepisy Konstytucji, Rząd podniósł, że z takiej możliwości można by skorzystać jedynie wówczas, gdyby Trybunał Konstytucyjny uznał ustawową podstawę postanowienia za niekonstytucyjną.
59. Co się tyczy zarzutów skarżących, iż Trybunał Konstytucyjny jest nieskuteczny, Rząd uznał je za wykraczające poza zakres niniejszej sprawy i nieuzasadnione. Nie było podstaw do twierdzenia, że Trybunał Konstytucyjny w obecnym kształcie nie jest zdolny do należytego wykonywania swoich obowiązków. Działania ustawodawcze podejmowane przez Sejm w 2015 i 2016 r. miały na celu właśnie poprawę funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego cieszą się pełną niezawisłością w orzekaniu w sprawach zawisłych przed tym sądem. Większość argumentów skarżących miała charakter polityczny i miała służyć dyskredytowaniu Trybunału Konstytucyjnego jako instytucji wymiaru sprawiedliwości. Rząd apeluje do Trybunału o pominięcie tych argumentów.
60. Rząd powołał się na orzecznictwo Trybunału, z którego wynika, że wniosek o kontrolę konstytucyjności przepisu prawa i jego zgodności z przepisem prawa nadrzędnego – gdy jest to zakres kompetencji Trybunału Konstytucyjnego – wymagany jest od skarżących, gdy kwestionują przepis ustawy jako sam w sobie niezgodny z Konwencją (Liepājnieks przeciwko Łotwie (dec.), skarga nr 37586/06, 2 listopada 2010 r., oraz Grišankova et Grišankovs przeciwko Łotwie (dec.), skarga nr 36117/02, 13 lutego 2003 r.). Gdyby Trybunał Konstytucyjny stwierdził niekonstytucyjność zaskarżonego przepisu k.p.k., sąd krajowy miałby możliwość rozpoznania zażalenia skarżących.
2. Stanowisko skarżących
61. Skarżące nie zgodziły się z zastrzeżeniem Rządu. Podnosiły, iż postępowanie przed Sądem Okręgowym w Warszawie, zawieszone w oczekiwaniu na orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego w przedmiocie pytania prawnego, nie powinno wpływać negatywnie na dopuszczalność ich sprawy. Spowodowane było to tym, że Trybunał Konstytucyjny nie mógł być dłużej postrzegany jako skuteczny i bezstronny organ sądowy zdolny do realizacji swoich konstytucyjnych obowiązków.
62. Zważywszy, że Trybunał Konstytucyjny nie był już niezależnym i skutecznym organem, a także mając świadomość aktualnej sytuacji w Trybunale Konstytucyjnym, skarżące nigdy nie zwracały się do Sądu Okręgowego w Warszawie o skierowanie do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego. Zamiast tego ich pełnomocnicy zwrócili się do Sądu Okręgowego podczas rozprawy w dniu 9 marca 2017 r. o uchylenie postanowienia prokuratora bezpośrednio na podstawie Konstytucji.
63. Nawet pomijając kwestię niezależności, bezstronności i skuteczności Trybunału Konstytucyjnego, skarżące podkreślały jednak, że ani wyrok Trybunału Konstytucyjnego, ani wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie nie byłyby w stanie zawiesić wykonania postanowienia wydanego przez prokuratora. W rzeczywistości ekshumacji dokonano odpowiednio w dniach 14 i 16 maja 2018 r. bez oczekiwania na zakończenie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. W ocenie skarżących z braku szans na zawieszenie postanowienia prokuratora jedynym zadośćuczynieniem, jakie mogłyby one teoretycznie uzyskać po wielu latach postępowania toczącego się przed Trybunałem Konstytucyjnym i Sądem Okręgowym, byłaby moralna satysfakcja z potwierdzenia bezprawności przeprowadzonej ekshumacji. Aby uzyskać słuszne zadośćuczynienie z tytułu poniesionej szkody niemajątkowej, skarżące musiałyby wystąpić z powództwem cywilnym, a to potrwałoby kilka kolejnych lat. Z tego względu skarżące uznały, że jedynym środkiem odwoławczym, który można uznać za skuteczny w ich sprawie, byłoby zażalenie na postanowienie prokuratora o wyjęciu zwłok z grobu skutkujące jego zawieszeniem.
64. Skarżące bez powodzenia wnosiły wreszcie do sądów cywilnych o postanowienie zabezpieczające uniemożliwiające prokuratorowi przeprowadzenie ekshumacji. W tym względzie powoływały się one na orzecznictwo Trybunału, w myśl którego „jeżeli wniesiono jeden środek odwoławczy, nie jest wymagane korzystanie z innego środka odwoławczego o zasadniczo takim samym celu (Jeličić przeciwko Bośni i Hercegowinie (dec.), skarga nr 41183/02, ETPCz 2005‑XII – fragmenty) Z tego względu, mając na uwadze, że skarżące skorzystały z możliwości wnioskowania o postanowienie zabezpieczające, nie powinno się wymagać od nich korzystania z innych środków odwoławczych.
65. Skarżące podtrzymały twierdzenie, iż prawo krajowe nie przewiduje żadnego skutecznego środka odwoławczego, z którego mogłyby skorzystać przed wniesieniem skargi do Trybunału.
3. Ocena Trybunału
66. Trybunał przypomina, że zgodnie z art. 35 ust. 1 może rozpatrywać sprawę dopiero po wyczerpaniu wszystkich krajowych środków odwoławczych. Skarżące musiały dać sądom krajowym możliwość – z zasady przysługującą Układającym się Państwom – zapobieżenia zarzucanemu naruszeniu lub naprawienia go. Zasada ta opiera się na założeniu, że w systemie krajowym dostępny jest skuteczny środek odwoławczy odnoszący się do zarzucanego naruszenia. Jedynymi środkami odwoławczymi, których wyczerpanie wymagane jest w art. 35 ust. 1, są te środki, które są związane z zarzucanym naruszeniem, są dostępne i dostateczne. Istnienie takich środków odwoławczych musi być dostatecznie pewne, nie tylko w teorii, ale i w praktyce, jako że w przeciwnym wypadku nie będą one spełniać wymogu dostępności i skuteczności: ustalenie spełnienia tych warunków należy do pozwanego państwa (zob. między innymi orzecznictwo: Vučković i Inni przeciwko Serbii [WI], skarga nr 17153/11, §§ 69–77, 25 marca 2014 r., Parrillo przeciwko Włochom [WI], skarga nr 46470/11, § 87, ETPCz 2015, i przytoczone tam orzecznictwo).
67. W niniejszej sprawie Rząd, powołując się na postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym w następstwie skierowanego tam pytania prawnego, podniósł, iż skargi złożono przedwcześnie. Sąd Okręgowy w Warszawie, rozpoznając zażalenia skarżących na postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r., podjął decyzję o skierowaniu do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego w przedmiocie zgodności art. 210 kpk z Konstytucją i Konwencją.
68. Trybunał zauważa, że skierowanie wspomnianego pytania nie miało żadnego skutku praktycznego dla wykonania postanowienia prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu wydanego w odniesieniu do nieżyjących mężów skarżących. W szczególności nie prowadziło do zawieszenia postanowienia prokuratora w stosunku do skarżących. Skierowanie pytania prawnego zawieszało jedynie rozpoznanie przez Sąd Okręgowy w Warszawie zażalenia skarżących. Ekshumacje przeprowadzono niezależnie od postępowania toczącego się przed Trybunałem Konstytucyjnym.
69. Z tego względu Trybunał uznaje, że skarżące wykazały, iż środek odwoławczy przedstawiany przez Rząd był de facto nieadekwatny i nieskuteczny, jeżeli wziąć pod uwagę szczególne okoliczności sprawy, a także że w związku z tym – skarżące były zwolnione z wymogu oczekiwania na rozstrzygnięcie postępowania prowadzonego wskutek skierowania pytania prawnego (zob. Vučković i Inni, cit., § 77).
70. Mając na uwadze ten wniosek, Trybunał nie uważa za konieczne badania w niniejszej sprawie argumentów skarżących dotyczących zarzucanego braku skuteczności i niezależności Trybunału Konstytucyjnego.
71. Wynika z tego, że zastrzeżenie podnoszone przez Rząd musi zostać oddalone.
72. Trybunał zauważa również, że skarga nie jest w sposób oczywisty nieuzasadniona w rozumieniu art. 35 ust. 3 lit. a Konwencji. Ponadto odnotowuje, że nie jest ona też niedopuszczalna na żadnym innym gruncie. Należy ją zatem uznać za dopuszczalną.
B. Przedmiot skargi
1. Stanowisko skarżących
73. Skarżące zauważyły, że bezspornym jest, iż prawo do poszanowania kultu pamięci osoby zmarłej będącej członkiem rodziny wchodzi w zakres art. 8 ust. 1 Konwencji. Za wnioskiem takim przemawia ugruntowane orzecznictwo Trybunału ze spraw takich jak, przykładowo, Pannullo i Forte przeciwko Francji (skarga nr 37794/97, ETPCz 2001‑X), Estate of Kresten Filtenborg Mortensen przeciwko Danii ((dec.), skarga nr 1338/03, ETPCz 2006‑V), Hadri-Vionnet przeciwko Szwajcarii (skarga nr 55525/00, 14 lutego 2008 r.), Girard przeciwko Francji (skarga nr 22590/04, 30 czerwca 2011 r.) oraz Elberte przeciwko Łotwie (skarga nr 61243/08, ETPCz 2015). W przeciwieństwie do Rządu skarżące uważały jednak, że rozpatrywane prawo powinno być uznawane za część życia rodzinnego, a nie prywatnego, ponieważ ma ścisły związek z relacjami między członkami rodziny oraz silnymi więziami emocjonalnymi. Powoływały się na wcześniejsze sprawy, w których Trybunał orzekał, że różne działania podejmowane przez organy w odniesieniu do szczątków osób bliskich skarżących stanowiły ingerencję w prawo skarżących do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Do tej pory Trybunał nigdy nie orzekał w sprawie dotyczącej ekshumacji wbrew woli rodziny osoby zmarłej. Skarżące nie widzą jednak powodu, by dokonywać rozróżnienia między ich sprawą a wspomnianymi wcześniej wyrokami dotyczącymi relacji między osobami a szczątkami ich bliskich.
74. Nie było wątpliwości, że ekshumacje przeprowadzone na podstawie postanowienia prokuratora z dnia 7 października 2016 r. stanowiły ingerencję w prawo do poszanowania kultu pamięci osoby zmarłej będącej członkiem rodziny, a przez to w ich prawa wynikające z art. 8 Konwencji. Odnosząc się do argumentu Rządu, iż prokurator miał wydać odrębne postanowienia wyznaczające konkretną datę każdej ekshumacji, skarżące stwierdziły, że była to jedynie formalność, ponieważ kwestia wyjęcia zwłok z grobów została przesądzona postanowieniem prokuratora z dnia 7 października 2016 r. W postanowieniach prokuratora z dnia 13 kwietnia 2018 r. określających datę ekshumacji odpowiednio na 14 i 16 maja 2018 r. stwierdzono, że wydano je w wykonaniu poprzedniego postanowienia z dnia 7 października 2016 r. Potwierdziło to decydujący charakter postanowienia z dnia 7 października 2016 r.
75. Skarżące stwierdziły, że rozpatrywana ingerencja nie została przeprowadzona w sposób „przewidziany przez ustawę” („in accordance with the law”). Postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r. miało podstawę prawną w prawie krajowym, tj. k.p.k. Tym niemniej samo istnienie podstawy prawnej dla ingerencji nie było dostateczne, aby spełniony został wymóg zgodności z prawem, a ustawa musiała spełniać określone wymogi jakościowe.
76. Przepisy k.p.k. mające zastosowanie w niniejszej sprawie nie przewidywały żadnych zabezpieczeń chroniących przed arbitralnością. W szczególności nie umożliwiały rodzinie osoby zmarłej możliwości zaskarżenia postanowienia o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu przed niezależnym sądem. Ponadto prawo krajowe nie wymagało, aby prokurator brał pod uwagę odczucia i preferencje rodziny osoby zmarłej. W rezultacie prokurator był uprawniony do podjęcia działań stanowiących poważną ingerencję w życie prywatne i rodzinne osób w sposób całkowicie arbitralny. Skarżące zauważyły, że k.p.k. przewidywał sądowe środki zaskarżenia od pewnych postanowień wydawanych przez prokuratora w toku postępowania przygotowawczego. Dotyczyło to między innymi postanowień dotyczących przeszukania i zatrzymania rzeczy oraz postanowień dotyczących kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych czy środków zapobiegawczych (zob. par 44 powyżej). Trudno byłoby uzasadnić, dlaczego tego rodzaju postanowienia prokuratora mogą podlegać kontroli sądowej (chociaż, co do zasady, zażalenie nie powoduje automatycznego wstrzymania wykonania postanowienia, jednak mogłoby prowadzić w szczególnych przypadkach do wydania postanowienia o wstrzymaniu wykonania – art. 462 § 1 k.p.k.), natomiast postanowienie o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu „musiało być zupełnie arbitralne”.
77. Skarżące zgodziły się, że rozpatrywana ingerencja, służąca wyjaśnieniu przyczyn katastrofy, stanowiła realizację uprawnionego celu, jakim była ochrona praw i wolności innych osób, bezpieczeństwo państwowe i bezpieczeństwo publiczne.
78. Skarżące przyznały, że śledztwo dotyczące przyczyn katastrofy było niezwykle ważne dla całego kraju. Tym niemniej powątpiewały, by wyjęcie zwłok ich mężów z grobu było konieczne w rozumieniu art. 8 ust. 2.
79. Po pierwsze, zbędnym było zarządzenie jednym postanowieniem ekshumacji szczątków wszystkich ofiar w celu zweryfikowania hipotezy o tym, że katastrofa została spowodowana wybuchem. Prokurator mógł w pierwszej kolejności zarządzić wyjęcie zwłok z grobu w odniesieniu do ofiar, których rodziny się temu nie sprzeciwiały. Gdyby czynności te nie okazały się rozstrzygające, ekshumacje pozostałych ciał byłyby uzasadnione. Po drugie, ekshumowanie szczątków wszystkich ofiar katastrofy było niemożliwe, ponieważ cztery ciała poddano wcześniej kremacji. Po trzecie, w kwestii konieczności właściwego zidentyfikowania ofiar – ani prokurator, ani Rząd nie przedstawili żadnych dowodów wskazujących na to, iż mogło dojść do błędnej identyfikacji mężów skarżących. Po czwarte, postanowienie prokuratora zostało wydane ponad sześć lat po katastrofie. Polskie organy miały już wcześniej możliwość zbadania zwłok ofiar bezpośrednio po ich przewiezieniu do Polski, a przed pochówkiem, ale tego nie uczyniły. Zmuszanie skarżących do ponownego przeżywania traumy z 10 kwietnia 2010 r. po tak wielu latach jedynie w celu naprawienia konsekwencji bezczynności organów wymagało szczególnie przekonujących argumentów. Skarżące nie zgodziły się z twierdzeniem Rządu, że wyrok w sprawie Tagayeva i Inni przeciwko Rosji (skarga nr 26562/07 i 6 innych, ETPCz 2017 (fragmenty)) jest istotny dla ich sprawy, ponieważ w tamtej sprawie rodziny ofiar żądały przeprowadzenia przez władze ekshumacji, podczas gdy w niniejszej sprawie skarżące konsekwentnie sprzeciwiały się ekshumacjom.
80. Co się tyczy kwestii identyfikacji zwłok, pierwsza skarżąca podkreślała, że brała udział w identyfikacji ciała swojego męża w Moskwie. Była obecna, gdy ciało jej męża było składane do trumny i umieszczane w samochodzie przewożącym trumnę na lotnisko. Ponieważ z wykształcenia jest lekarzem, nie miała żadnych wątpliwości co do identyfikacji męża. Druga skarżąca nie brała udziału w identyfikacji zwłok swojego męża. Identyfikacji dokonała w Moskwie ówczesna Minister Zdrowia, która od wielu lat znała się z Arkadiuszem Rybickim.
81. Skarżące podkreślały, że nie były zaangażowane w proces podejmowania decyzji o ekshumowaniu zwłok ich mężów. Spotkanie z rodzinami powinno było zostać zorganizowane przed wydaniem postanowienia z dnia 7 października 2016 r. Takie spotkanie pozwoliłoby na skonsultowanie z rodzinami planów prokuratora oraz wybór rozwiązań, poprzez które okazano by odpowiedni szacunek dla ich odczuć. Spotkania po wydaniu przywołanego postanowienia nie można było uznać za konsultacje, ponieważ nie pozwalało ono skarżącym wpłynąć na proces decyzyjny. Organy nie skonsultowały ze skarżącymi nawet planowanej daty ekshumacji. De facto skarżące nie miały nawet wiedzy o harmonogramie ekshumacji, dopóki nie doręczono im uwag Rządu w ramach niniejszej sprawy.
82. W ocenie skarżących w tak delikatnych sprawach jak ekshumacja zwłok osoby bliskiej tylko kontrola sądowa mogła zapewnić właściwą równowagę między różnymi występującymi tu sprzecznymi interesami. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału kontrola sądowa była jednym z najważniejszych zabezpieczeń przed arbitralnymi ingerencjami w prawa chronione art. 8. Skarżące powołały się na sprawy Varga przeciwko Rumunii (skarga nr 73957/01, §§ 70-74, 1 kwietnia 2008 r.), Kennedy przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (skarga nr 26839/05, § 124, 18 maja 2010 r.) oraz X przeciwko Finlandii (skarga nr 34806/04, § 220, ETPCz 2012 (fragmenty)).
83. Brak rzeczywistych konsultacji lub kontroli sądowej był jeszcze bardziej uderzający w świetle czasu, jaki upłynął między katastrofą a postanowieniem prokuratora. Nie była to sprawa pilna, w której ewentualne opóźnienie mogłoby skutkować nieodwracalną szkodą dla śledztwa. W rezultacie nie było uzasadnienia dla obarczonego wadą procesu decyzyjnego.
84. W kontekście polskim konieczność kontroli sądowej była jeszcze ważniejsza, zważywszy, że prokuratura nie była organem niezależnym, lecz organem podlegającym Prokuratorowi Generalnemu, będącemu jednocześnie Ministrem Sprawiedliwości.
85. Skarżące podkreśliły, że postanowienie prokuratora spowodowało u nich znaczącą szkodę psychiczną wywołaną zmuszeniem ich do ponownego przeżywania żałoby i traumy. W przypadku obydwu skarżących strata męża wywołała już wcześniej długotrwałe cierpienie psychiczne. Rząd nie przedstawił żadnych przekonujących argumentów, które uzasadniałyby ponowne narażenie ich na taką traumę psychiczną.
86. Podsumowując, organy okazały rażące lekceważenie dla uczuć skarżących, a rozpatrywana ingerencja nie była konieczna w rozumieniu art. 8 ust. 2.
2. Stanowisko Rządu
87. W kwestii ingerencji Rząd zauważył, że sprawy dotyczące pochówku członków rodziny wchodzą w zakres art. 8. Powołując się na sprawę Estate of Kresten Filtenborg Mortensen przeciwko Danii (dec.), skarga nr 1338/03, ETPCz 2006‑V), Rząd nie kwestionował tego, iż prawo skarżących do poszanowania kultu pamięci osoby zmarłej będącej członkiem rodziny wchodzi w zakres art. 8 ust. 1. Stwierdził, że prawo to powinno być uznawane za wchodzące w zakres pojęcia prawa do życia prywatnego.
88. Celem postanowienia prokuratora z dnia 7 października 2016 r. było jednak powołanie zespołu międzynarodowych biegłych z zakresu medycyny sądowej w celu przeprowadzenia otwarcia zwłok osiemdziesięciu trzech ofiar katastrofy. Postanowienie to per se nie stanowiło ingerencji w rozumieniu art. 8 ust. 1 Konwencji. Aby jednak umożliwić biegłym z zakresu medycyny sądowej zbadanie zwłok ofiar, konieczne było uzyskanie dostępu do nich. Można zatem powiedzieć, że w pewnym sensie – jak zauważył Sąd Okręgowy w Warszawie – postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r. przesądzało kwestię ekshumacji. Precyzyjnie rzecz ujmując, prokurator stwierdził, że w odniesieniu do każdej z ofiar wydane mają zostać odrębne postanowienia o wyjęciu zwłok z grobu.
89. W kwestii wymogu zgodności z prawem Rząd podkreślił, że postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r. nie tylko opierało się na jasnej i dostępnej ustawie, tj. k.p.k., ale było wprost ustawą wymagane. Ustawa wymagała od prokuratora wszczęcia śledztwa w sytuacji, gdy istniały uzasadnione powody, by przypuszczać, że doszło do popełnienia czynu przestępnego. Ponadto zgodnie z art. 209 § 1 k.p.k. zarządzenie otwarcia zwłok jest obowiązkowe, jeżeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci. Skoro ofiary były liczne, za dyskryminujące mogłoby zostać uznane podjęcie decyzji o wyjęciu z grobów tylko niektórych zwłok, a pominięciu innych, zwłaszcza jeżeli przyczyny zgonu mogły być różne, jak ma to miejsce w przypadku katastrof lotniczych. Jeżeli prokurator zarządziłby wyjęcie z grobu zwłok tylko części ofiar katastrofy, byłoby to wbrew standardom skutecznego śledztwa.
90. Co do istnienia zabezpieczeń przed arbitralnymi ingerencjami w art. 8 Konwencji, Rząd argumentował, iż orzecznictwo powoływane przez skarżące jest nieistotne dla niniejszej sprawy, ponieważ można zaobserwować oczywiste różnice w okolicznościach faktycznych. Ponadto w niniejszej sprawie ingerencja nie miała charakteru arbitralnego i służyła ważnym interesom wymiaru sprawiedliwości.
91. Rząd stwierdził, że rozpatrywana ingerencja służyła uprawnionemu celowi. Jasnym było, że co się tyczy właściwego śledztwa w sprawie katastrofy stawką był interesy bezpieczeństwa państwowego, bezpieczeństwa publicznego, zapobieganie przestępstwom i ochrona porządku.
92. Ingerencja w prawa skarżących była konieczna w demokratycznym społeczeństwie. Rząd powołał się na obowiązki proceduralne wynikające z art. 2 Konwencji, który zobowiązywał Układające się Państwa do przeprowadzenia skutecznego śledztwa w sprawie śmierci osoby. Organy prowadzące śledztwo muszą podjąć wszystkie zasadne działania i środki w celu właściwego zbadania podejrzenia przestępstwa. Rząd, powołując się na sprawę Tagayeva i Inni przeciwko Rosji (cit.), podkreślił, że zaniechanie otwarcia zwłok wszystkich ofiar mogłoby prowadzić do stwierdzenia naruszenia art. 2.
93. Rząd powtórzył, że śledztwo w niniejszej sprawie dotyczy zdarzenia o bezprecedensowej wadze, w którym zginęło wielu najwyższych rangą urzędników państwowych, w tym Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej. Zdarzenie to miało wpływ na całe funkcjonowanie państwa. Fakt ten uzasadniał podjęcie wszystkich zasadnych działań w celu zbadania zdarzenia, w tym ekshumację zwłok ofiar. Informacje uzyskane z otwarcia zwłok miały kluczowe znaczenie dla wyjaśnienia przyczyn katastrofy, jej przebiegu oraz przyczyn zgonu ofiar. Katastrofa pozostaje zagadnieniem interesu publicznego.
94. Władze państwa musiały znaleźć równowagę między interesem śledztwa w sprawie przyczyn katastrofy w świetle wymogów procesowej części art. 2 a interesem poszanowania życia rodzinnego i prywatnego bliskich ofiar chronionym na podstawie art. 8 ust. 1. Uzasadnione było ingerowanie w drugie z wymienionych praw, jeżeli ekshumacje były uznane za konieczne w ramach toczącego się śledztwa. Władze porównały te interesy i ustaliły odpowiednią wagę sprzecznych interesów występujących w sprawie.
95. W przedmiocie uzasadnienia stojącego za przepisami k.p.k. co do braku możliwości wniesienia zażalenia na postanowienie prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu Rząd podniósł, iż prokuratorzy jako organ odpowiedzialny za przeprowadzenie śledztwa w sprawie podejrzeń czynów przestępnych podejmują niezależne decyzje na podstawie ustalonych już faktów i doświadczenia zawodowego. Prokuratorom przysługiwał szereg uprawnień do działania według własnego uznania w celu osiągnięcia celu śledztwa.
96. Ustawodawca, będąc świadomym konfliktu pewnych interesów prywatnych i interesu publicznego realizowanego przez prokuratora, wykluczył możliwość wnoszenia zażalenia na takie postanowienia prokuratorów. W przeciwnym razie działanie prokuratora byłoby często sparaliżowane licznymi środkami zaskarżenia wnoszonymi przez nieusatysfakcjonowane strony w sprawie, które miałyby poczucie, że doszło do ingerencji w ich prawa. Realizowanie interesu publicznego polegające na zapobieganiu przestępstwom oraz ukaraniu sprawców możliwe było tylko w przypadku, gdy prokuratorzy mogli podejmować decyzje procesowe w sposób nieskrępowany w toku prowadzonego śledztwa. Tym niemniej prokuratorzy w ramach przysługujących im kompetencji dokonali wyważenia dwóch sprzecznych interesów.
97. Cel działania prokuratora w niniejszej sprawie był co najmniej dwojakiego rodzaju. Postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r. miało na celu pomoc w wyjaśnieniu zarówno przyczyn katastrofy, jak i przyczyn zgonu, a także w zweryfikowaniu tożsamości ofiar. Prokurator wyjaśnił, że czynności sądowo-lekarskie przeprowadzone przez organy rosyjskie okazały się obarczone błędami i niekompletne. Mając na uwadze wysoką rangę śledztwa, prokurator nie miał innego wyjścia, jak tylko powołać nowych biegłych i zwrócić się o wydanie nowych – kompleksowych – opinii biegłych z zakresu medycyny sądowej.
98. Tylko właściwa identyfikacja wszystkich szczątków ofiar miała pozwolić bliskim ofiar na pełne skorzystanie z prawa do poszanowania kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej oraz szacunku dla pochówku. W interesie skarżących było upewnienie się, że mogą czcić pamięć swoich nieżyjących mężów, odwiedzając groby, w których pochowane są ich szczątki. Jedynym sposobem na poszanowanie tego interesu było upewnienie się, czy szczątki pochowane w każdym z grobów należały do osoby uważanej za pochowaną w danym miejscu. Oznaczało to konieczność przeprowadzenia badań DNA szczątków ofiar.
99. Rząd nie zgodził się z twierdzeniem, iż nie istniało uzasadnienie dla przeprowadzenia ekshumacji wbrew woli rodzin ze względu zarówno na czas, jaki upłynął od katastrofy, jak i zaniechanie przez polskie organy otwarcia zwłok przed pochowaniem ofiar.
100. Wbrew twierdzeniom skarżących prokurator wykazał chęć skonsultowania się z bliskimi ofiar przed wydaniem w odniesieniu do każdej z ofiar postanowienia o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu. Świadczyło to nie tylko o tym, że prokurator był świadomy interesów skarżących, ale też podejmował aktywne działania służące zapewnieniu, by wątpliwości skarżących zostały rozwiane, a powody decyzji – stosownie wyjaśnione.
3. Ocena Trybunału
(a) Możliwość zastosowania art. 8
101. Rząd nie zakwestionował twierdzenia, że prawo skarżących do poszanowania kultu pamięci osoby zmarłej będącej członkiem rodziny chronione jest na mocy art. 8 ust. 1 Konwencji.
102. Skarżące zgodziły się, że art. 8 ust. 1 Konwencji ma zastosowanie, jednak w przeciwieństwie do Rządu argumentowały, że prawo do poszanowania kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej powinno być uznane za część prawa do poszanowania życia rodzinnego.
103. W niniejszej sprawie podnosi się kwestię możliwości zastosowania art. 8 ust. 1 Konwencji do ekshumacji zwłok wbrew woli członków rodziny w kontekście postępowania karnego. Trybunał w swoim orzecznictwie nie odnosił się dotychczas do takiego zagadnienia.
104. Trybunał zauważa w tym kontekście, że wykonanie przewidzianych w art. 8 Konwencji praw dotyczących poszanowania życia rodzinnego i prywatnego dotyczy przede wszystkim relacji między osobami żyjącymi. Nie wyklucza się jednak, że poszanowanie prawa do życia rodzinnego i prywatnego rozszerza się na pewne sytuacje po śmierci (zob. Jones przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (dec.), skarga nr 42639/04, 13 września 2005 r.).
105. W sprawach Pannullo i Forte (cit., §§ 35–36) oraz Girarda (op.cit., § 107) Trybunał uznał, że nadmierne opóźnienie w wydaniu rodzicom ciała zmarłego dziecka w celu pochówku oraz w wydaniu próbek z sekcji po zakończeniu odpowiedniego postępowania karnego może stanowić ingerencję zarówno w „życie prywatne”, jak i „życie rodzinne” żyjących członków rodziny. W sprawie Płoski przeciwko Polsce (skarga nr 26761/95, § 32, 12 listopada 2002 r.) uznano, że odmowa zezwolenia skarżącemu przebywającemu w zakładzie karnym na udział w pogrzebie osób bliskich stanowiła ingerencję w prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. W sprawie Elli Poluhas Dödsbo przeciwko Szwecji (skarga nr 61564/00, § 24, ETPCz 2006‑I) Trybunał uznał, że odmowa przewozu urny zawierającej prochy męża skarżącej mogła również być postrzegana jako wchodząca w zakres art. 8 Konwencji, nie określając przy tym, czy ingerencja miała związek z pojęciem życia prywatnego czy życia rodzinnego. W sprawie Hadri‑Vionnet przeciwko Szwajcarii (skarga nr 55525/00, § 52, 14 lutego 2008 r.) Trybunał orzekł, że kwestia umożliwienia skarżącej obecności na pogrzebie jej dziecka, które urodziło się martwe, a także powiązane ustalenia dotyczące przewozu i uroczystości, również można było uznać za wchodzące w zakres art. 8. W sprawie Sabanchiyeva i inni przeciwko Rosji (skarga nr 38450/05, § 122–23, ETPCz 2013 – fragmenty) Trybunał przyjął, że odmowa wydania ciał bliskich skarżących, rzekomych terrorystów oraz ich pochówek w nieokreślonej lokalizacji stanowiły ingerencję w prawo bliskich do poszanowania „życia prywatnego” i „życia rodzinnego”. W sprawach Petrova przeciwko Łotwie (skarga nr 4605/05, § 77, 24 czerwca 2014 r.) oraz Elberte przeciwko Łotwie (skarga nr 61243/08, § 89, ETPCz 2015) Trybunał uznał, że pobranie narządów lub tkanek zmarłej osoby bliskiej bez zgody wchodzi w zakres poszanowania „życia prywatnego” pozostających przy życiu członków rodziny. W sprawie Lozovyye przeciwko Rosji (skarga nr 4587/09, § 34, 24 kwietnia 2018 r.) Trybunał uznał, że prawo skarżących do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego zostało naruszone poprzez niepoinformowanie ich przez państwo o śmierci syna przed jego pochówkiem.
106. Przywołane powyżej orzecznictwo wskazuje, że pewne zagadnienia związane ze sposobem potraktowania ciała osoby zmarłej, a także zagadnienia dotyczące możliwości uczestnictwa w pochówku i oddania czci przy grobie osoby bliskiej zostały uznane za wchodzące w zakres prawa do poszanowania życia rodzinnego lub prywatnego w kontekście art. 8 Konwencji.
107. W niniejszej sprawie skarżące powoływały się na przysługujące im prawo do poszanowania kultu pamięci bliskiej osoby zmarłej, które – w ich ocenie – miało ścisły związek z relacjami między członkami rodziny. Trybunał zauważa, że prawo to uznawane jest w przepisach krajowych za jedno z dóbr osobistych chronionych Kodeksem cywilnym. Przysługuje ono żyjącym członkom rodziny osoby zmarłej i obejmuje między innymi organizację pogrzebu oraz oddanie czci bliskiej osobie zmarłej przy jej grobie (zob. par. 49–51 powyżej).
108. Mając na uwadze własne orzecznictwo dotyczące żyjących członków rodziny oraz powyższe okoliczności, Trybunał uznaje, że okoliczności faktyczne niniejszej sprawy wchodzą w zakres prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
(b) Czy doszło do ingerencji?
109. Skarżące utrzymywały, że ekshumacje przeprowadzone na podstawie postanowienia prokuratora z dnia 7 października 2016 r. stanowiły ingerencję w ich prawa wynikające z art. 8 Konwencji. Rząd wyrażał pewne wątpliwości co do tego, czy postanowienie samo w sobie stanowiło ingerencję. Przyznał niemniej, że postanowienie prokuratora z dnia 7 października 2016 r. przesądzało o kwestii ekshumacji. Szczątki mężów skarżących ekshumowano odpowiednio w dniach 14 i 16 maja 2018 r.
110. Trybunał uznaje, że ekshumacja szczątków mężów skarżących przeprowadzona pomimo sprzeciwów skarżących mogła być postrzegana jako uderzająca w sferę relacji w taki sposób i w takim stopniu, że wskazuje to na ingerencję w ich prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
(c) Czy ingerencja była uzasadniona?
111. Aby jakakolwiek ingerencja była uzasadniona w świetle art. 8 ust. 2 Konwencji, musi być przewidziana przez ustawę, realizować jeden z wymienionych uprawnionych celów oraz być konieczna w społeczeństwie demokratycznym (zob. Pretty przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 2346/02, § 68, ETPCz 2002‑III oraz Glass przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 61827/00, § 73, ETPCz 2004‑II).
(i) zgodność z ustawą
112. Trybunał zauważa, że z jego ugruntowanego orzecznictwa wynika, iż sformułowanie „przewidziane przez ustawę” wymaga, aby zaskarżony środek miał podstawy prawne w przepisach krajowych oraz był zgodny z zasadą praworządności (zob. Halford przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 25 czerwca 1997 r., § 49, Zbiór Wyroków i Decyzji 1997‑III), o czym wspomniano wprost w preambule do Konwencji i co wpisuje się w przedmiot i cel art. 8 Konwencji. Ustawa musi być zatem odpowiednio dostępna i przewidywalna, tj. sformułowana w sposób dostatecznie precyzyjny, aby umożliwić osobie – w razie konieczności korzystającej ze stosownego doradztwa – kierowanie własnym postępowaniem. Aby prawo krajowe spełniało takie wymogi, musi ono przewidywać odpowiednią ochronę prawną przed arbitralnością oraz – w związku z tym – z dostateczną precyzją wskazywać zakres swobody uznania przysługujący właściwym organom oraz sposób korzystania z niej (zob. Malone przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 2 sierpnia 1984 r., §§ 66-68, Seria A nr 82; Amann przeciwko Szwajcarii [WI], skarga nr 27798/95, § 56, ETPCz 2000‑II; Rotaru przeciwko Rumunii [WI], skarga nr 28341/95, § 55, ETPCz 2000-V; oraz i Marper przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], skargi nr 30562/04 i 30566/04, § 95, ETPCz 2008).
113. Ingerencja w prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego musi być oparta na „ustawie”, która gwarantuje odpowiednie zabezpieczenia przed arbitralnością. Muszą istnieć zabezpieczenia zapewniające, aby ze swobody uznania pozostawionej organom wykonawczym korzystano w sposób przewidziany przez ustawę i bez nadużywania uprawnień (zob. odpowiednio Polyakova i inni przeciwko Rosji, skarga nr 35090/09 i 3 inne, § 91, 7 marca 2017 r.). Wymogi art. 8 Konwencji odnośnie do zabezpieczeń będą zależeć, przynajmniej w pewnym stopniu, od charakteru i zakresu danej ingerencji (zob. Al‑Nashif przeciwko Bułgarii, skarga nr 50963/99, § 121, 20 czerwca 2002 r.; G. i J.H. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 44787/98, § 46, ETPCz 2001 IX; oraz C.G. i inni przeciwko Bułgarii, skarga nr 1365/07, § 45, 24 kwietnia 2008 r.). W szeregu przypadków wiążących się ze skargami na podstawie art. 8 Konwencji Trybunał uznał, że stosowne zabezpieczenia prawne przed arbitralnością oznaczałyby konieczność zapewnienia sądowej lub innego rodzaju niezależnej kontroli odpowiednich środków wpływających na osoby (zob. Rotaru przeciwko Rumunii, § 59, op.cit.; C.G. i Inni przeciwko Bułgarii, § 40, op.cit.; Varga przeciwko Rumunii, skarga nr 73957/01, § 73, 1 kwietnia 2008 r.; Heino przeciwko Finlandii, skarga nr 56720/09, § 45, 15 lutego 2011 r.; X przeciwko Finlandii, op.cit., §§ 220–21; oraz Polyakova i Inni przeciwko Rosji, op.cit., §§ 116‑17).
114. Trybunał musi zatem zbadać „jakość” przepisów prawa mających zastosowanie do skarżących w niniejszej sprawie.
115. Trybunał zauważa, że w postanowieniu z dnia 7 października 2016 r. prokurator zarządził otwarcie zwłok w odniesieniu do osiemdziesięciu trzech ofiar katastrofy (w tym mężów skarżących) na podstawie art. 209 § 1 k.p.k. Ponadto zgodnie z art. 210 k.p.k. zarządził wyjęcie zwłok z grobów celem przeprowadzenia otwarcia zwłok.
116. Trybunał zauważa, że skarżące zakwestionowały jakość art. 210 k.p.k., stanowiącego podstawę prawną postanowienia prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobów. W szczególności kwestionowały fakt, iż nie miały możliwości zaskarżenia przed sądem postanowienia prokuratora w tak delikatnej kwestii. W ich ocenie tylko kontrola sądowa mogłaby zapewnić odpowiednie wyważenie sprzecznych interesów. Rząd stwierdził, że podstawa prawna wyjęcia zwłok z grobów była w pełni zgodna z wymogami istotnego orzecznictwa.
117. Trybunał zauważa, że obydwie strony przyznały, iż k.p.k. przewiduje podstawę prawną dla wyjęcia ciała z grobu. Trybunał przyjmuje zatem, że zaskarżona ingerencja miała podstawę prawną w polskiej ustawie, a mianowicie w art. 210 k.p.k.
118. Co się tyczy jakości ustawy, Trybunał zauważa, że niniejsza sprawa dotyczy zobowiązań Państwa wynikających z Konwencji, między którymi może zachodzić sprzeczność. Z jednej strony art. 2 Konwencji zawiera obowiązek proceduralny przeprowadzenia skutecznego śledztwa w sprawie zarzucanych naruszeń jej postanowień materialnoprawnych (zob. między innymi Mustafa Tunç i Fecire Tunç przeciwko Turcji [WI], skarga nr 24014/05, §§ 169–82, 14 kwietnia 2015 r., oraz Armani Da Silva przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], skarga nr 5878/08, §§ 229–39, ETPCz 2016). Zarzucany brak skutecznego śledztwa w sprawie zarzucanego naruszenia postanowień materialnoprawnych art. 2 może wiązać się z odpowiedzialnością Wysokiej Układającej się Strony.
119. Z drugiej strony, prowadząc skuteczne śledztwo, organy mają obowiązek chronić prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego każdej osoby przewidziane w art. 8 Konwencji. W świetle stanowiska Rządu wymogi skutecznego śledztwa czyniły koniecznym przewidzenie pewnych ingerencji w wykonywanie prawa skarżących do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
120. Śledztwo, aby było „skuteczne” w rozumieniu art. 2 Konwencji, musi być w pierwszej kolejności należyte. Oznacza to między innymi, że władze muszą podjąć wszelkie zasadne kroki, jakie są w stanie podjąć, by zabezpieczyć dowody dotyczące zdarzenia, w tym dowody z zeznań świadków, dowody z opinii biegłych oraz – w razie konieczności – przeprowadzić otwarcie zwłok, które pozwala na sporządzenie kompletnego i dokładnego wykazu obrażeń oraz obiektywną analizę ustaleń klinicznych, w tym przyczyny zgonu (zob. Armani Da Silva, cit., § 233, i przytoczone tam orzecznictwo). Skuteczne śledztwo może w pewnych okolicznościach wymagać ekshumacji zwłok (zob. odpowiednio Tagayeva i Inni przeciwko Rosji, op.cit., § 509).
Skuteczne śledztwo musi być dostępne dla rodziny ofiary w zakresie koniecznym do zabezpieczenia ich uprawnionych interesów (zob. Armani Da Silva, op.cit., § 235). Sposób, w jaki zabezpieczane są te uprawnione interesy, może różnić się w zależności od szeregu czynników. W każdym razie środki dostępne ofiarom w toku śledztwa nie powinny podważać jego skuteczności.
121. W tych okolicznościach Trybunał uznaje, że władze Państwa mają obowiązek znalezienia właściwej równowagi między wymogami skutecznego śledztwa z art. 2 Konwencji a ochroną prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego stron śledztwa i innych osób, na które ma ono wpływ. W przypadku skarżących wymogi skuteczności śledztwa należy pogodzić w największym możliwym stopniu z prawem do poszanowania ich życia prywatnego i rodzinnego. Mogą zachodzić okoliczności, w których ekshumacja jest uzasadniona pomimo sprzeciwu rodziny.
122. Trybunał zgadza się z Rządem, że śledztwo w niniejszej sprawie dotyczy zdarzenia o bezprecedensowej wadze, które miało wpływ na całe funkcjonowanie Państwa. Jednocześnie Trybunał ma świadomość znaczenia interesu skarżących w dopilnowaniu poszanowania szczątków ich mężów.
123. Rząd podniósł, iż ustawodawca wykluczył możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu, ponieważ w przeciwnym razie możliwość prowadzenia przez prokuratora śledztwa byłaby blokowana licznymi środkami zaskarżenia wnoszonymi przez nieusatysfakcjonowane strony. Tym niemniej Trybunał zauważa, że Kodeks postępowania karnego nie wyklucza w zupełności kontroli sądowej w wykonywaniu uprawnień prokuratorskich w postępowaniu przygotowawczym. Pewne postanowienia prokuratora wydawane w toku postępowania przygotowawczego podlegają kontroli sądowej. Dotyczy to między innymi postanowienia dotyczącego przeszukania i zatrzymania rzeczy (art. 236 k.p.k.), kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych (art. 240 k.p.k.) oraz stosowania środków zapobiegawczych (art. 252 § 2 k.p.k.).
124. W niniejszej sprawie prokurator zarządził wyjęcie z grobów zwłok mężów skarżących. Wydając to postanowienie, prokurator nie miał w świetle k.p.k. obowiązku dokonywania oceny, czy cele śledztwa można by osiągnąć poprzez mniej rygorystyczne środki, ani też nie miał obowiązku dokonania oceny ewentualnych implikacji zaskarżonych środków dla życia prywatnego i rodzinnego skarżących. Co więcej, od postanowienia prokuratora nie przysługiwał środek zaskarżenia przed sądem karnym ani postanowienie to nie podlegało żadnej innej formie odpowiedniej kontroli przed niezależnym organem.
125. Trybunał zauważa również, że skarżące próbowały uzyskać od sądu cywilnego postanowienie zabezpieczające uniemożliwiające prokuratorowi przeprowadzenie ekshumacji. Sądy cywilne oddaliły jednak ich wniosek, uznawszy, iż prokurator wykonywał swoje czynności zgodnie z odpowiednimi przepisami k.p.k. Sądy cywilne nie skontrolowały konieczności zaskarżonego środka ani też nie dokonały wyważenia między ingerencją wynikającą z postanowienia prokuratora a interesami skarżących chronionymi na podstawie art. 8 Konwencji (zob. par. 41–42 powyżej).
126. Mając na uwadze powyższe rozważania, Trybunał uznaje, że prawo polskie nie przewiduje dostatecznych zabezpieczeń przed arbitralnością w odniesieniu do prokuratorskiego postanowienia o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu. Prawo krajowe nie przewiduje mechanizmu kontroli proporcjonalności ograniczenia odpowiednich praw z art. 8 Konwencji w stosunku do osób zainteresowanych zaistniałego w wyniku postanowienia prokuratora (zob. Polyakova i inni, cit., §§ 99 i 101). Skarżące były zatem pozbawione minimalnego stopnia ochrony, który im przysługiwał.
127. Trybunał uznaje w związku z tym, że nie można stwierdzić, iż rozpatrywana ingerencja była „przewidziana przez ustawę” w świetle wymogów z art. 8 ust. 2 Konwencji.
128. W związku z powyższym doszło do naruszenia art. 8 Konwencji.
(ii) Uprawniony cel i konieczność ingerencji
129. Mając na uwadze powyższy wniosek, Trybunał nie uznaje za konieczną w niniejszej sprawie kontroli zgodności z innymi wymogami art. 8 ust. 2 (zob. przykładowo Kopp przeciwko Szwajcarii, 25 marca 1998 r., § 76, Zbiór Wyroków i Decyzji 1998‑II).
III. DOMNIEMANE NARUSZENIE ART. 13 KONWENCJI
130. Skarżące zarzucały ponadto naruszenie art. 13 w związku z art. 8 Konwencji, podnosząc, iż prawo krajowe nie przewidywało skutecznego środka odwoławczego, jako że nie miały możliwości poddania postanowienia prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu kontroli w postępowaniu karnym ani cywilnym. Art. 13 Konwencji stanowi:
„Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w niniejszej Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe”.
131. Trybunał zauważa, że zarzut ten jest powiązany z zarzutem rozpatrzonym powyżej i musi być zatem podobnie uznany za dopuszczalny. Tym niemniej, mając na uwadze rozstrzygnięcie w przedmiocie art. 8 Konwencji (zob. par. 126–128), Trybunał uznaje, że nie jest konieczne odrębne badanie, czy w niniejszej sprawie doszło do naruszenia art. 13 (zob. między innymi orzecznictwo Heino, § 55,cit. i Elberte, § 147, op.cit.).
IV. ZASTOSOWANIE ART. 41 KONWENCJI
132. Art. 41 Konwencji stanowi:
„Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne zainteresowanej Wysokiej Układającej się Strony pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie”.
A. Szkoda
133. Skarżące zażądały kwoty 50 000 euro (EUR) każda tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową.
134. Skarżące podnosiły, iż utrata mężów w katastrofie spowodowała głęboką traumę. Doświadczyły one problemów w dalszym codziennym życiu i leczyły się na depresję. Gdy zaczynały wracać do zdrowia, prokurator postanowił o zarządzeniu wyjęcia zwłok ich mężów z grobów. Postanowienie to spowodowało, że trauma i powiązane problemy psychiczne powróciły. Szkoda psychiczna, jakiej doznały, była spotęgowana faktem, iż organy kompletnie zignorowały ich uczucia i sprzeciwy, okazując jawny brak poszanowania dla nich i ich nieżyjących mężów. Skarżące były ponadto dręczone szczegółowymi informacjami na temat wyników każdego otwarcia zwłok przesyłanymi im przez prokuratora.
135. Pierwsza skarżąca wspomniała także o niepewności co do daty przeprowadzenia ekshumacji szczątków jej męża. Miała poczucie, że organy zignorowały jej tragedię i potraktowały ją przedmiotowo w celu realizacji własnych celów politycznych. Druga skarżąca podkreślała arbitralny charakter postanowienia prokuratora. Prokurator zignorował jej argument, iż była obecna podczas dokonywania identyfikacji jej nieżyjącego męża.
136. Rząd zwrócił się do Trybunału o oddalenie roszczenia skarżących o zadośćuczynienie z tytułu szkody niematerialnej, ponieważ w niniejszej sprawie nie doszło do żadnego naruszenia Konwencji. Alternatywnie, podnosił, że żądane kwoty były rażąco zawyżone w świetle okoliczności sprawy oraz kwot zasądzonych przez Trybunał w podobnych sprawach.
137. Trybunał orzekł naruszenie art. 8 Konwencji w tym zakresie, iż prawo krajowe nie przewidywało dostatecznych zabezpieczeń przed arbitralnością w odniesieniu do postanowienia prokuratora o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu. Uznaje, że skarżące w wyniku postanowienia doznały cierpienia psychicznego, a także miały poczucie frustracji, próbując bronić swoich praw z art. 8 Konwencji. W oparciu o zasadę słuszności przyznaje każdej ze skarżących kwotę 16 000 EUR.
B. Koszty i wydatki
138. Skarżące zażądały również kwoty 960 EUR z tytułu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu przed Trybunałem. Kwota ta miała zostać przydzielona Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka jako zwrot za pracę pracownika tej fundacji, p. Kładocznego, który reprezentował skarżące pro bono.
139. Rząd podniósł, że roszczenie to należy oddalić. Zauważył, że skarżące nie poniosły żadnych kosztów zastępstwa procesowego, ponieważ zaoferowano im pomoc na zasadzie pro bono.
140. Nie wykazano, że wnioskowane koszty zostały faktycznie poniesione. W związku z powyższym Trybunał oddala wniosek o zwrot kosztów i wydatków.
C. Odsetki za zwłokę
141. Trybunał za słuszne uznaje wyznaczenie wysokości odsetek za zwłokę na podstawie marginalnej stopy procentowej Europejskiego Banku Centralnego powiększonej o trzy punkty procentowe.
Z TYCH PRZYCZYN TRYBUNAŁ JEDNOGŁOŚNIE
- dokonuje połączenia skarg;
- uznaje skargi za dopuszczalne;
- orzeka, że art. 8 Konwencji został naruszony;
- orzeka, że nie ma potrzeby odrębnego rozpatrywania skargi na podstawie art. 13 Konwencji;
- orzeka
(a) że pozwane państwo winno, w terminie trzech miesięcy od daty, w której niniejszy wyrok stanie się ostateczny zgodnie z art. 44 ust. 2 Konwencji, uiścić na rzecz każdej ze skarżących z tytułu szkody niemajątkowej kwotę 16 000 EUR (szesnaście tysięcy euro), powiększoną o wszelkie należne podatki, przeliczoną na walutę pozwanego państwa według kursu obowiązującego w dniu płatności;
b) że od upływu wyżej wskazanego terminu trzech miesięcy aż do momentu uregulowania należności, należne będą odsetki zwykłe od określonej powyżej kwoty, naliczone według stopy równej marginalnej stopie procentowej Europejskiego Banku Centralnego obowiązującej w tym okresie, powiększonej o trzy punkty procentowe.
- oddala pozostałą część roszczenia skarżących dotyczącą słusznego zadośćuczynienia.
Sporządzono w języku angielskim i obwieszczono pisemnie dnia 20 września 2018 r., zgodnie z Regułą 77 §§ 2 i 3 Regulaminu Trybunału.
Abel Campos Linos-Alexandre Sicilianos
Kanclerz Przewodniczący
Zgodnie z art. 45 ust. 2 Konwencji i Regułą 74 § 2 Regulaminu Trybunału do wyroku załączono opinię odrębną sędziego Eicke.
L.-A. S.
A. C.
ZGODNA OPINIA ODRĘBNA SĘDZIEGO EICKE
Wprowadzenie
1. Katastrofa lotnicza na lotnisku Smoleńsk-Siewiernyj z dnia 10 kwietnia 2010 r., w której życie straciło wszystkie 96 osób obecnych na pokładzie, w tym Prezydent RP oraz inni wysocy rangą przedstawiciele Państwa Polskiego podróżujący na obchody 70. rocznicy zbrodni katyńskiej, było – jak zauważono w wyroku – „zdarzeniem o bezprecedensowej wadze, które miało wpływ na całe funkcjonowanie Państwa” (par. 122). Stanowi to kontekst skarg rozpatrywanych w niniejszej sprawie.
2. Stosując zasadę pomocniczości oraz z szacunku dla wysoce delikatnego i nacechowanego emocjonalnie kontekstu, Trybunał w swoim wyroku – w mojej ocenie słusznie – ograniczył się do ustosunkowania się do zarzutów podnoszonych przez skarżące wyłącznie w tym zakresie, w jakim było to bezwzględnie konieczne. W rezultacie (a) orzekł, że postanowienie o zarządzeniu wyjęcia zwłok niektórych ofiar katastrofy lotniczej z grobów na podstawie art. 209 i 210 Kodeksu postępowania karnego nie było „przewidziane przez ustawę” (in accordance with the law) w świetle wymogów art. 8 ust. 2 Konwencji (par. 127) oraz (b) uznał, że nie jest konieczne rozważanie ani rozstrzyganie kwestii tego, czy ekshumacja była „konieczna w społeczeństwie demokratycznym” lub proporcjonalna (par. 129).
3. W pełni zgadzam się, że to podejście, jak i rozstrzygnięcie, iż ingerencja w prawa skarżących do poszanowania ich życia prywatnego i rodzinnego wynikające z art. 8 ust. 1 Konwencji nie była „przewidziana przez ustawę” ponieważ „prawo polskie nie przewiduje dostatecznych zabezpieczeń przed arbitralnością w odniesieniu do prokuratorskiego postanowienia o zarządzeniu wyjęcia zwłok z grobu” (par. 126).
4. Jedyne zastrzeżenie, jakie mam do wyroku, ze względów określonych nieco bardziej szczegółowo poniżej, dotyczy konieczności i stosowności zawartej w par. 121 i 122 wyroku odpowiedzi Trybunału na argumenty Rządu oparte na art. 2 Konwencji.
Artykuł 2 i osiągnięcie równowagi
5. W odpowiedzi na zarzut skarżących w przedmiocie naruszenia art. 8 Konwencji wynikającego z ekshumacji zarządzonych przez polskiego prokuratora Rząd, co w pełni zrozumiałe, podniósł argument, iż prawa skarżących należy wyważyć względem obowiązków, które mogą ciążyć na państwie na podstawie art. 2 Konwencji w związku z koniecznością przeprowadzenia śledztwa w sprawie przyczyn utraty życia wskutek katastrofy lotniczej w Smoleńsku.
6. Chociaż obydwie strony w swoich pismach szczegółowo odnosiły się do art. 8 Konwencji, przedstawiając swoje odpowiednie stanowiska, przed Trybunałem nie podnoszono zarzutów na podstawie art. 2 Konwencji, a szczegółowe stanowiska co do istnienia, charakteru lub zakresu obowiązku nałożonego na państwo polskie przez art. 2 Konwencji nie były ani oczekiwane przez Trybunał, ani przedstawione przez strony.
7. W świetle zasady pomocniczości i z szacunku dla wysoce delikatnego i nacechowanego emocjonalnie kontekstu tych konkretnych skarg, odnoszę wrażenie, że fragmenty zawarte w par. 121 do 122, były zarówno zbędne, jak i niestosowne – w tym sensie, że mogą być opacznie zrozumiane jako poparcie lub potwierdzenie zgodności polskich śledztw z art. 2 Konwencji.
8. Dlaczego zbędne? Chociaż polski rząd w części zatytułowanej „Wymóg zgodności z prawem” powołuje się w pierwszej kolejności na obowiązki wynikające z art. 2 Konwencji Konwencji, jego argument opierał się bezpośrednio na tym, iż „organy państwowe musiały wyważyć między interesami krajowymi związanymi z pełnym śledztwem w sprawie przyczyn katastrofy, czego wymaga art. 2 Konwencji” a „interesem ochrony życia prywatnego i rodzinnego ofiar chronionym na podstawie art. 8 ust. 1 Konwencji” oraz na stanowisku, że „władze państwa dokonały właściwego porównania tych interesów i ustaliły odpowiednią wagę sprzecznych interesów występujących w sprawie” (par. 75 uwag Rządu z dnia 22 listopada 2017 r.). Trybunał w par. 121 konsekwentnie powołuje się również na obowiązki wynikające z art. 2 Konwencji jako potwierdzenie argumentu, iż „władze państwowe mają obowiązek należytego wyważenia” między wymogami śledztwa wynikającymi z art. 2 Konwencji a ochroną przewidzianego w art. 8 Konwencji prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego osób zainteresowanych. Chociaż obydwie kwestie występują w części dotyczącej zgodności ingerencji z prawem, oczywistym wydaje mi się, że de facto konieczność takiego wyważenia następuje dopiero na późniejszym etapie (o ile do niego dojdzie), gdy Trybunał rozważa, czy konkretna ingerencja w prawa z art. 8 ust. 1 Konwencji jest „konieczna w społeczeństwie demokratycznym” lub proporcjonalna. Ani potrzeba ogólnego wyważenia, ani obowiązki Państwa Polskiego wynikające z art. 2 Konwencji, nie są wymagane ani – w tym przypadku – istotne dla odpowiedzi na pytanie, czy istotna polska ustawa była zgodna z wymogami praworządności oraz czy przewidywała dostateczne zabezpieczenia przed arbitralnością, tak aby można było uznać ingerencję za „przewidzianą przez ustawę”.
9. Dlaczego niestosowne? Jak zauważyłem powyżej w ramach obiter dictum, które nie było ściśle istotne lub konieczne dla rozstrzygnięcia Trybunału dokonanego i wyrażonego bez uzyskania szczegółowych stanowisk co do kwestii art. 2 Konwencji, fragmenty zawarte w par. 121 do 122 stwarzają w mojej ocenie zbędne ryzyko nieprawidłowego rozumienia lub nieprawidłowej interpretacji oraz sprawiają wrażenie sformułowanych w sposób nazbyt wąski ze względu na nieomal wyłączne odniesienie do konieczności, by każde śledztwo na podstawie art. 2 było „skuteczne”.
10. Oczywiście zgadzam się, że w zakresie, w jakim konieczne jest rozważenie przez sąd konieczności lub proporcjonalności postanowienia o ekshumacji w stosunku do ofiary incydentu wchodzącego w zakres art. 8 ust. 2 Konwencji, wszelkie obowiązki państwa zarządzającego ekshumację wynikające z art.2 Konwencji są oczywiście bardzo istotną i ważną kwestią. De facto często ekshumacja zwłok będzie koniecznym elementem skutecznego śledztwa w rozumieniu obowiązków proceduralnych państwa wynikających z art. 2 Konwencji i – co do zasady – art. 8 nie przyznaje członkom rodziny bezwarunkowego prawa do uniemożliwienia władzom przeprowadzenia takiej ekshumacji w stosownych okolicznościach.
11. Nie było to jednak zagadnienia rozpatrywane przez Trybunał w niniejszej sprawie, ani też zagadnienie, którego rozważenie i rozstrzygnięcie Trybunał uznałby ostatecznie za konieczne. Może to mieć jeszcze większe znaczenie w świetle faktu, iż – z tego co rozumiem – może to być również pytanie, na które na pewnym etapie być może będą musiały odpowiedzieć sądy krajowe (w tej sprawie lub w innych sprawach) w zależności od rozstrzygnięcia w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym zainicjowanym pytaniem Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 3 kwietnia 2017 r. (par. 27) w przedmiocie konstytucyjności art. 210 Kodeksu postępowania karnego. Trybunał nie powinien był przesądzać o tej kwestii (ani konkretnie, ani ogólnie), skoro ma być ona podniesiona przed sądami krajowymi.
12. Co więcej, należy podkreślić, że „skuteczność” śledztwa nie jest jedynym istotnym aspektem pozytywnego obowiązku wynikającego z art. 2 Konwencji. Jak wielokrotnie powtarzał Trybunał, śledztwo prowadzone na podstawie art. Konwencji 2, poza tym, że ma być skuteczne i niezależne, musi być również (a) niezwłoczne (zob. np. Armani Da Silva przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [WI], skarga nr 5878/08, par. 237, 30 marca 2016) oraz (b) prowadzone z rozsądną sprawnością (zob. przykładowo Giuliani i Gaggio przeciwko Włochom [WI], skarga nr 23458/02, § 305, ETPCz 2011 (fragmenty)). W drugim przypadku Trybunał potwierdził, że wymogi niezwłoczności i sprawności są „kluczowe dla utrzymania zaufania publicznego co do ich zgodności z praworządnością” (ibid.).
13. Rozważając kwestię sprawności, mam oczywiście świadomość, że istnieją aspekty polskiego śledztwa, które pomimo upływu ponad ośmiu lat od katastrofy samolotu, nadal nie zostały rozstrzygnięte między innymi ze względu na odmowę wydania przed władze rosyjskie wraku samolotu, co jest wymagane załącznikiem 13 Konwencji chicagowskiej (zob. między innymi projektu uchwały przyjętej jednogłośnie przez Komisję Zagadnień Prawnych i Praw Człowieka Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia 25 czerwca 2018 r. oraz projekt sprawozdania wyjaśniającego do niej).
14. Niemniej, co do ekshumacji (szczególnie w świetle skutków, jaki mogą one mieć w tym przypadku dla wdów po ofiarach), pytania dotyczące sprawnego charakteru śledztwa mogą mimo wszystko wynikać z faktu, że – jak rozumiem –
(a) polskie władze wszczęły śledztwo (śledztwa) w dniu 10 kwietnia 2010 r. i – jak twierdzą skarżące – mogły wówczas przeprowadzić oględziny zwłok ofiar, tj. gdy zostały one przewiezione do Polski (a zanim dokonano pochówków czy – w kilku przypadkach – kremacji).
(b) polskie władze przeprowadziły po sierpniu 2011 r. kilka ekshumacji, wskutek czego stwierdzono kilka przypadków błędnej identyfikacji zwłok (co podaje się jako uzasadnienie ekshumacji z roku 2017/2018); oraz
(c) pozwany Rząd (na którym w pierwszej kolejności ciąży obowiązek podania uzasadnienia) nie przedstawił wyjaśnienia ponad 5-letniej zwłoki w dążeniu do ekshumowania ciał ofiar katastrofy (jeżeli przyjąć za datę początkową sierpień 2011 r.).
15. W kontekście braku szczegółowych stanowisk nie jest oczywiście zadaniem Trybunału (ani moim w opinii odrębnej) przesądzanie o tej kwestii, ale – w rezultacie – odnoszę wrażenie, że niekompletne i wyrażone na marginesie odwołanie do obowiązków z art. 2 było niestosowne w okolicznościach niniejszej sprawy i nie należało go zamieszczać.
16. Wreszcie powinienem jasno zaznaczyć, że powołanie się na obowiązki Państwa Polskiego wynikające z art. 2 Konwencji – zawarte w wyroku i powyżej – zakłada, że art. 2 Konwencji faktycznie nakłada na Państwo Polskie pozytywny obowiązek przeprowadzenia skutecznego i sprawnego śledztwa w sprawie katastrofy samolotu, do której doszło w obrębie jurysdykcji innego państwa należącego do Rady Europy, a mianowicie Rosji. Jest to jednak jedynie założenie, które nie odzwierciedla żadnej (szczegółowej) refleksji, ani tym bardziej rozstrzygnięcia, iż taki obowiązek rzeczywiście powstaje w stosunku do Polski na gruncie art. 2 Konwencji. Istotne prawo międzynarodowe oraz jego zachodzenie na Europejską Konwencję Praw Człowieka to złożona kwestia, która wymagałaby uważnego rozważenia, gdyby zagadnienie to miało stanowić przedmiot rozstrzygnięcia przed Trybunałem.
17. Nie można mieć jednak żadnych wątpliwości co do zasadności dążenia Państwa Polskiego do prowadzenia własnych śledztw w sprawie przyczyn katastrofy oraz badania możliwości postawienia zarzutów karnych w związku z katastrofą, szczególnie w kontekście tak tragicznego zdarzenia i jego widocznego nadal znaczenia dla rządu polskiego i dla wielu polskich obywateli. Pytanie brzmi, czy – ujmując to zagadnienie na gruncie Konwencji – śledztwo takie jest wymagane na podstawie art. 2 Konwencji.
