Prawo karne – „penal law” czy „criminal law”? Kodeks karny wykonawczy – raczej nie „Executive Criminal Code”.

W niniejszym artykule omówione zostały wątpliwości terminologiczne z zakresu prawa karnego dotyczące nazwy tej gałęzi prawa oraz nazewnictwa aktów prawnych ją kodyfikujących.

W odpowiedzi na mój niedawny apel o zadawanie pytań terminologicznych, które mogą stać się inspiracją dla publikacji problemowych, zadane zostało mi pytanie: „Które angielskie pojęcie «criminal law» czy «penal law» jest właściwym ekwiwalentem terminologicznym «prawa karnego»”? Analogiczna wątpliwość pojawia się w kontekście „Kodeksu karnego” oraz „Kodeksu postępowania karnego”, a osobny wątek stanowi jeszcze „Kodeks karny wykonawczy”.

Należałoby zacząć od odpowiedzi na pytanie jak należy rozumieć termin „prawo karne” w polskim języku prawnym i prawniczym. Zgodnie z definicją podręcznikową:

„Prawo karne jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie. Spełnia ono rolę szczególną, chroniąc państwo oraz stosunki społeczne i ekonomiczne, a przede wszystkim prawa i wolności człowieka przed najpoważniejszymi na nie zamachami, które w języku prawniczym noszą nazwę przestępstw. Wobec sprawców przestępstw prawo karne reaguje za pomocą środków przymusu w postaci kar kryminalnych i innych środków przewidzianych przez to prawo (środków karnych, probacyjnych, kompensacyjnych i zabezpieczających) orzekanych przez sądy.”[1].

Pojęcie prawa karnego sensu largo obejmuje zatem zarówno prawo materialne, jak i procesowe. Dodatkowo zaś prawo karne wykonawcze, które nie ma swojego funkcjonalnego odpowiednika w innych gałęziach prawa. W niniejszym artykule skupimy się na nazewnictwie tej gałęzi prawa w ujęciu materialnym, jak również poświęcimy kilka zdań prawu karnemu wykonawczemu.

Przechodząc na grunt terminologii anglojęzycznej zawsze warto zacząć od zapoznania się z definicją zawartą w Black’s Law Dictionary, czyli słowniku stanowiącym niemal dogmatyczne źródło terminologii w prawie amerykańskim. Black’s Law Dictionary Tenth Edition (2014) definiuje prawo karne w następujący sposób:

Criminal law: The body of law defining offenses against the community at large, regulating how suspects are investigated, charged and tried, and establishing punishments for convicted offenders. Also termed penal law.

Jak widać pojawiają się dwa równorzędne terminy – „criminal law” i „penal law”.

Jak zatem definiowany jest Kodeks karny w Black’s Law Dictionary?

Penal code: A compilation of criminal laws, usu. defining and categorizing the offenses and setting forth their respective punishments. Also termed criminal code.

Znowu pojawiają się dwa równorzędne terminy – „penal code” i „criminal code”. Dodatkowo odnajdujemy hasło „Model Penal Code” odnoszące się do modelowej ustawy karnej, która została opracowana przez American Law Institute w latach 60. minionego wieku i stała się puntem odniesienia dla późniejszych reform i kodyfikacji prawa karnego w na poziomie stanowym:

Model Penal Code: A criminal code drafted and proposed by the American Law Institute, adopted in 1962, and used as the basis for criminal-law revision by many states.

Ponownie napotykamy wymienne stosowanie pojęć „penal” i „criminal”. We wstępie do modelowego kodeksu karnego czytamy:

„American criminal law is codified in fifty-two criminal codes.  The federal criminal code overlays the codes of each of the fifty states and the District of Columbia. Under the U.S. Constitution, the power to impose criminal liability is reserved primarily to the states, with federal authority limited to the prohibition and punishment of those unusual crimes specially related to federal interests (such as crimes committed on property of exclusive federal jurisdiction such as military bases, crimes against certain federal officers, and crimes that involve conduct in more than one state that is difficult for a single state to effectively prosecute, such as drug and organized crime offenses).  The vast bulk of most crimes and essentially all “street” crimes—homicide, rape, robbery, assault, and theft—fall under jurisdiction of one of the fifty state criminal codes or the code of the District of Columbia. 

There is much diversity among these fifty-two criminal codes and, therefore, it is often difficult to state “the” American rule on any point of criminal law.  But there also are many similarities among the codes, in large part due to the influence of the American Law Institute’s Model Penal Code.  Promulgated in 1962, the Code prompted a wave of state code reforms in the 1960’s and 1970’s, each influenced to some extent by the Model Code.”[2]

A jak to się przedstawia w amerykańskiej praktyce legislacyjnej i kodyfikacyjnej? Posłużymy się zestawieniem stanowych ustaw karnych opracowanym przez Legal Information Institute:

Criminal Code – By State

Powyższe zestawienie dowodzi, że w odniesieniu do „kodeksu karnego” w prawie amerykańskim wymiennie stosowane jest pojęcie „penal code” oraz „criminal code”, ze wskazaniem na częstsze występowanie tej drugiej wersji. Czy jednak występuje pomiędzy nimi jakakolwiek różnica i na czym polega? Próbę odpowiedzi na to pytanie podjęto w amerykańskim podręczniku prawa karnego:

„The term «criminal law» carries more meaning – and more controversy – than one might expect. The problem is finding the appropriate term for the field of law that both defines specific offenses such as theft and homicide and also lays down the general rules of criminal responsibility. The conventional term for this field in Continental European legal cultures is not criminal law but «penal law» (Strafrecht, derecho penal, droit pénal, diritto penale, etc.). Of course one can say «criminal law» in all these languages, and in various times and various places the phrase Kriminalrecht or «criminal law» did have currency, but the pattern of modern usage has changed, and this change is rich with paradox. These two terms – criminal law and penal law – highlight different features of the overall body of criminal law. «Criminal law» suggests that the field is about defining who criminals are and determining the appropriate way of dealing with them. That is, the idea of «criminal law» begins with the classification of those who violate the law as offenders and leaves open the appropriate response to protect society, be it civil commitment or punishment. The term «penal law» highlights one form of social response to criminal behaviour, namely the sanction of punishment by the state. The term «criminal law», therefore, is broader, for it includes within its ambit the responses of protective commitment for the criminally insane, licensing regulations, and other administration techniques for protecting the public from dangerous people.”[3].

W przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii sytuacja przedstawia się podobnie. Zdecydowanie dominujące terminologicznie jest pojęcie „criminal law”. W Wielkiej Brytanii nie dokonano kodyfikacji prawa karnego jednak uchwalono szereg ustaw karnych, które określa się łącznym mianem „Criminal Law Acts”. Jednakże na terytoriach zależnych Wielkiej Brytanii spotkamy również „Penal Code”, jak na przykład w karaibskim Montserrat.

Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że pojęcie „penal law/code” jest bliższe tradycji kontynentalnej kultury prawnej, przy czym eksponuje ono przede wszystkim funkcję sprawiedliwościową (sankcyjno-represyjną) prawa karnego. Akcentując szerszy katalog funkcji prawa karnego bardziej wskazane jest zatem posługiwanie się pojęciem „criminal law/code”. Przy czym oba terminy należy uznać w praktyce za poprawne, przy coraz większej popularności i dominacji pojęcia „criminal law/code”.

Warto jeszcze chwilę pochylić się nad pojęciem „prawa karnego wykonawczego”. W przywołanym powyżej polskim podręczniku prawa karnego prof. dr hab. Violetty Konarskiej-Wrzosek odnajdujemy definicję tego terminu:

„Prawo karne wykonawcze jest zespołem norm prawnych regulujących wykonywanie kar, środków karnych, probacyjnych, kompensacyjnych i zabezpieczających oraz innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych. Częścią prawa karnego wykonawczego jest prawo penitencjarne, które reguluje celowe, zmierzające do resocjalizacji sprawców przestępstw, wykonywanie kary pozbawienia wolności. (…) Problematyka wykonywania kar i innych środków karnych ma tak duże znaczenie, iż ustawodawca polski uznał, że powinna być ona unormowana w sposób kompleksowy w odrębnym kodeksie.”

Jak zatem przełożyć „prawo karne wykonawcze” i „kodeks karny wykonawczy” na język angielski? W literaturze i orzecznictwie międzynarodowych trybunałów pojawia się kilka propozycji, przy czym nie wszystkie można uznać za równoważne i poprawne jak w przypadku „penal law” i „criminal law”.

Najczęstsze wystąpienia:

• „Code of Execution of Criminal Sentences”;
• „Law establishing a criminal enforcement code” – takie tłumaczenie pojawia się w opinii rzecznika generalnego TSUE w sprawie C‑183/18i i stanowi przekład typowego polskiego sformułowania „ustawa – Kodeks karny wykonawczy”, co należy uznać za zbędne dopowiedzenie;
• „Executive Criminal Code”
• „Corrections Code”
• „Criminal Enforcement Code”
• „Penal Enforcement Code”

W Kompendium krajowym stanowiącym załącznik do „English Style Guide” (październik 2019)[4] opracowanym przez Dyrekcję Generalną ds. Tłumaczeń Pisemnych KE (DGT) zaleca się tłumaczenie „Kodeksu karnego wykonawczego” jako „Criminal Enforcement Code”.

Którą wersję możemy uznać za poprawną? Powróćmy na chwilę do definicji prawa karnego wykonawczego – jest to „zespół norm prawnych regulujących wykonywanie kar i innych rozstrzygnięć wydawanych przez sądy w sprawach karnych”. Kluczowym elementem definicji jest czasownik „wykonywać”. „Wykonywanie” kar, „wykonywanie” orzeczeń sądów karnych.

W tym kontekście właściwym wyborem będzie „execution” lub „enforcement”:

• wykonanie wyroku karnego/kary kryminalnej = „enforcement/execution of a criminal sentence/judgement/penalty”.

Zrezygnujmy ze stosowania w tym kontekście przymiotnika odczasownikowego „executive”, który występuje również jako rzeczownik i w obu wersjach odnosi się w prawniczym języku angielskim do władzy wykonawczej, kierownictwa, kwestii zarządczych. Nie występuje natomiast w kontekście prawa karnego.

Kolejne pytanie – „criminal enforcement” czy „penal enforcement”?

W kontekście „kodeksu karnego wykonawczego” zdecydowanie „penal enforcement”.

„Criminal enforcement” rozumiane jest jako część „law enforcement” odnosząca się do egzekwowania, kontroli/wymuszania przestrzegania prawa karnego, ścigania naruszeń prawa karnego, ochrony porządku publicznego (w obszarze prawa karnego).

W kontekście „wykonywania kary” przymiotnik „penal” jest bardziej właściwym wyborem niż „criminal”.

W kontekstach międzynarodowego prawa karnego, ochrony praw człowieka i orzecznictwa trybunałów międzynarodowych dużo większą popularnością cieszy się wersja „penal enforcement code”.

Proponuję zatem tłumaczyć „Kodeks karny wykonawczy” jako „Penal Enforcement Code”, względnie „Code of Execution of Criminal Sentences”.

[1] Marek Andrzej, Violetta Konarska-Wrzosek, Prawo Karne, s. 5, Wyd. C.H. BECK, Warszawa 2019

[2] Paul H. Robinson, Markus Dirk Dubber, An Introduction to the Model Penal Code

[3] George P. Fletcher, The Grammar of Criminal Law: American, Comparative and International, s. 69-70,

[4] A handbook for authors and translators in the European Commission.