„Doktryna prawa” a pojęcie „legal doctrine”
Artykuł ten powstał jako odpowiedź na problemy napotykane w praktyce tłumaczeń prawniczych. Język prawniczy i prawny są bardzo sformalizowane, momentami mają wręcz charakter „formułkowy”. Orzeczenia sądowe, pisma procesowe, opinie prawne, umowy, akty prawne, decyzje administracyjne oparte są na pewnych schematach, matrycach językowych. Utarte zwroty i sformułowania, wynikające z praktyki sądowej, tradycji obrotu prawnego i innych źródeł są nieodłącznym elementem pracy każdego prawnika, a więc siłą rzeczy również i tłumacza prawniczego.
Nie jest jednak moim celem omawianie charakterystyki i specyfiki oraz różnic pomiędzy językiem prawnym a prawniczym. Chciałbym jedynie zwrócić uwagę, że przed żargonowymi zwrotami nie ma ucieczki. Czasami jednak kryją się w nich nieoczekiwane pułapki wynikające z pewnych pozornych, a przez to niebezpiecznych podobieństw pomiędzy terminologią polską a angielską.
Jak się bowiem okazuje pewne od dawna ustalone i przedyskutowane na różnych forach uzgodnienia terminologiczne są oczywiste tylko dla niewielkiego kręgu tłumaczy specjalizujących się w tekstach prawniczych. A i w tych kręgach nie zawsze.
Jednym z takich „fałszywych przyjaciół” jest pojęcie „doktryna prawa” i jego rzekomy angielski odpowiednik „legal doctrine”.
„Doktryna prawa” występuje w jednym z najczęstszych sformułowań używanych w profesjonalnym obrocie prawnym: „zgodnie z poglądami (przedstawicieli) doktryny prawa i orzecznictwa (judykatury) (…)”. Służy ono wzmocnieniu argumentacji prawnej profesjonalnego pełnomocnika poprzez odwołanie do autorytetu nauki prawa i orzecznictwa sądów apelacyjnych lub Sądu Najwyższego.
Zgodnie z definicją zawartą w Encyklopedii PWN: doktryna prawna to pogląd na prawo, jego główne instytucje, rozwój i funkcje społeczne oraz ocena obowiązującego prawa i postulaty jego ewentualnych zmian.
Innymi słowy doktryna prawa/doktryna prawna, w przypadku użycia w ramach profesjonalnego obrotu prawnego, oznacza poglądy przedstawicieli nauki prawa, wybitnych praktyków i komentatorów, wyrażone w publikacjach naukowych, literaturze fachowej i komentarzach do przepisów prawa. Wraz z orzecznictwem sądów stanowi ona uzupełnienie dla praktyki stosowania prawa pozwalając na pogłębioną wykładnię przepisów prawa stanowionego.
Przykłady zastosowania:
- Michał Białkowski „Poglądy doktryny prawa cywilnego i orzecznictwa na pojęcie błędu medycznego”:
Problematyka związana z pojęciem błędu medycznego, błędu lekarskiego, czy też błędu w sztuce lekarskiej od wielu lat stanowi jedną z osi dyskusji wśród przedstawicieli doktryny zajmujących się odpowiedzialnością cywilną.
- Józef Frąckowiak „Orzecznictwo i doktryna jako źródło prawa prywatnego”:
W polskiej literaturze prawniczej od dawna wskazuje się, że orzecznictwo i doktryna mają wpływ na powstawanie norm prawa. W prawie prywatnym wpływ orzecznictwa i doktryny jest szczególnie widoczny. Pomimo jednoznacznego ustalenia w art. 87 Konstytucji RP, co jest źródłem prawa i braku w tym wykazie orzecznictwa i doktryny, odgrywają one istotną rolę w tworzeniu norm prawa stosowanego.
- Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 13 września 2011 r. (VI SA/Wa 1384/11): Nie pozostawia wątpliwości fakt, że w tej materii również nie panuje zgodność poglądów orzecznictwa sądowego i doktryny prawa.
- Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 2004 r. (III CZP 32/04)
Sąd Apelacyjny powołał orzeczenia Sądu Najwyższego dopuszczające taką możliwość, a także krytyczne wobec nich wypowiedzi przedstawicieli doktryny. Zwrócił uwagę na odmienny pogląd wyrażony ostatnio przez Sąd Najwyższy i przyłączył się do niego. Ze względu na występującą rozbieżność stanowisk i potrzebę jednoznacznego wyjaśnienia problemu przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji.
Czym zatem jest „legal doctrine”? Jest to pojęcie ściśle związane z systemem common law i w natywnym angielskim piśmiennictwie prawniczym występuje w znaczeniu zupełnie innym niż kontynentalna „doktryna prawa”.
Paradoksalnie w polskim języku prawniczym „doktrynę prawa” (poglądy, opinie komentatorów i przedstawicieli nauki) odróżnia się od „judykatury” (poglądy, opinie wynikające z praktyki orzeczniczej). Tymczasem w natywnym angielskim języku prawniczym i tamtejszym piśmiennictwie „legal doctrine” dotyczy właśnie orzecznictwa sądowego, a konkretnie jest to zasada prawna w ramach prawa precedensowego ukształtowana na podstawie wcześniejszego orzecznictwa i wiążąca sądy w podobnych sprawach.
Jak wyjaśnia Emerson H. Tiller w „What is Legal Doctrine?”: „Legal doctrine is the currency of the law. In many respects, doctrine is the law, at least as it comes from courts. Judicial opinions create the rules or standards that comprise legal doctrine. (…) Legal doctrine sets the terms for future resolution of cases in an area. Doctrine may take many forms, it may be fact dependent, and therefore limited, or sweeping in its breadth.”
Black’s Law Dictionary: What is DOCTRINE? A rule, principle, theory, or tenet of the law; as, the doctrine of merger, the doctrine of relation, etc.
O tworzeniu zasad prawnych mających status „legal doctrines” ciekawie napisali Edward Rubin & Malcolm Feeley w artykule „Creating legal doctrine”:
But it is the very ubiquity of the doctrinal creation process that underscores the need for a theory of its operation. All legal doctrines must have a beginning, and many can be directly traced to rather particular groups of judicial decisions. The constitutional right of privacy is an obvious and perhaps extreme example, but the universally accepted common law right of privacy was also established by judicial action rather recently, and the common law right of publicity was established more recently still.9 The right of free speech is explicitly provided in the Constitution, but the legal doctrine associated with it originated in the 1920s; before then, there were no cases, no general principles, and no operative doctrine. The Sherman Act is a positive law enacted by Congress, but the predatory pricing doctrine that flows from it was formulated by the federal judiciary. Even the common law that we inherited from England, despite its apparently ancient lineage, can often be traced to specific acts-of judicial creativity. Negotiable instruments doctrine, for example, was fashioned by eighteenth-century English judges, most notably Lord Holt and Lord Mansfield. (…)
Part I of this Article describes the factors that motivate individual judges when they create new legal doctrine. It identifies these factors as existing doctrine, personal belief or attitude, and the desire to integrate the two. Part II then explores the process by which these individual desires are shaped by institutional structures to generate an institutional result. We refer to this process as coordination, and we consider both the features and the categories of ideas that serve a coordinating function. Finally, in Part III, we discuss the insights that this descriptive theory provides for the normative quandary that still bedevils the entire subject-whether judges are justified in creating new legal doctrine without direct legislative authorization.
„Legal doctrineś” są przedmiotem badań prowadzonych przez „legal academics and researchers”.
Warto w tym miejscu przytoczyć również słowa polskiego przedstawiciela (nomen omen) doktryny prawa – Tymoteusza Zycha:
„Normy prawne a reguły i zasady w terminologii anglosaskiej
Termin „norma prawna” nie jest szerzej rozpowszechniony w kulturze common law. Normy zwykłe (normy-reguły) sa w tradycji anglosaskiej określane jako „reguły” (rules). Podobnie jak w Europie kontynentalnej, anglosascy prawnicy stosują także termin „zasada” (principle), najczęściej rozumiany jako określenie norm formułujących powinność realizacji podstawowych wartości systemu prawa, które w procesie stosowania prawa podlegają ważeniu. Ze względu na ciągłość występowania obu pojęć w przyjętej w niniejszej pracy perspektywie diachronicznej termin „rule” będzie konsekwentnie tłumaczony jako „reguła”, a „principle” jako „zasada”. Pojęcia „reguła” i „zasada” będą także stosowane w analizie stanowisk przedstawicieli anglosaskiej jurysprudencji. W angielskim języku prawniczym występuje również termin „legal doctrine”, który określa normy prawne ukształtowane na gruncie orzecznictwa precedensowego.” [1].
W świetle powyższego „legal doctrine” nie będzie zbyt dobrym odpowiednikiem polskiej „doktryny prawa”, bowiem może prowadzić do nieporozumień u odbiorców z kręgu anglosaskej kultury prawnej.
Jakie rozwiązanie terminologiczne zatem stosować?
Posiłkując się orzecznictwem TSUE poniżej przedstawiam kilka propozycji tłumaczenia pojęcia „doktryna prawa”:
- Legal scholarship –
- School of academic thought –
- Legal authors –
- Legal academic writings –
- Legal commentaries/commentators –
Moja osobista propozycja to „views of legal academics/scholars and commentators”.
Gwoli ścisłości należy wskazać, że w anglojęzycznym piśmiennictwie kontynentalnym (nienatywnym) pojawia się pojęcie „legal doctrine” w znaczeniu „doktryny prawa”. Są to jednak głównie opracowania naukowe dotyczące charakteru samej „doktryny prawa”.
Legal doctrine is often called “legal dogmatics” (Rechtsdogmatik). The term has an established meaning well known among continental law theorists. Indeed, this volume deals with legal dogmatics on the understanding of this discipline that has obtained among these theorists. In Anglo-American legal theory the term “legal dogmatics” is not so well known, however. It also produces misunderstandings among legal researchers who dislike the word “dogmatic” because it calls up the idea of “narrow-mindedness,” or something like it. For these reasons, I will avoid using this term in the present volume. I do this with regret and in the hope that the situation will change in the future and that the term “legal dogmatics” will be used consistently in all jurisprudential contexts.
The term “legal doctrine” refers in this volume to the activity of scholars as well as to the products of this activity, that is, to the content of books and research. My original intention was to write about the products rather than about the activity. But an understanding of the products very often requires reference to the activity.
Legal doctrine picks up questions from legal practice and discusses them in a more general and profound manner. But the perspective of the legal scholar differs in some respects from the perspective of a judge.
Jednak w formule „zgodnie z poglądami doktryny prawa i orzecznictwem sądowym/utrwaloną linią orzeczniczą” zdecydowanie należy terminu „legal doctrine” unikać. Możemy bowiem wytworzyć wrażenie, że jest mowa o zasadzie prawej ukształtowanej w orzecznictwie.
Propozycja: „in accordance with views of legal academics and commentators, as well as (an established line of) judicial decisions ”.
[1] T. Zych, W poszukiwaniu pewności prawa. Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w tradycji prawa anglosaskiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2017, s. 57
